Warbixinno Ku Saabsan Qaamuus Cusub Oo Af

warbixinno ku saabsan Qaamuus Cusub oo Af-Soomaali ah Qaybtii 1aad Gorfaynta Qaamuuska Cusub ee Afsoomaaliga Bilawgii 2004ta waxa qoraal lagu faafiyey degellada iyo ardaayada ay Soomaalidu ku leedahay internetka. Qoraalkaas waxa soosaaray Agaasimaha Machadka Afafka ee Xarunta Cilmibaadhista dalka Jabbuuti, waxaanu tibaaxay inuu Machadku soobandhigay Qaamuus cusub oo uu soo ururiyey Saalax Xaashi Carab. Qoraalkaasi waxa kale oo uu ku baaqay in wixii talo iyo toosina ee la hayo loo soo gudbiyo Machadkaa isaga ah si ay daabacaadda dambe u noqoto midaan turxaan lahayn. Buuggaasi wuxu haddaba gacantayda soo galay bishii toddobaad ee kal hore horraanteedii. Markii aan si wacan uga baaraan degey waxay ila noqotay inaan arrimo badan wax ka idhaa. Ugu horrayn waxan dhawr erey ka odhanayaa bilicda buugga. Ku talaxtegimaayee, waxan si kor xaadis ah uga hadlidoonaa mahadhadii Af-soomaaliga iyo heerarkii kala duwanaa ee uu kasoo gudbey iyo go'aannadii wax-ku-oolka ahaa ee ay guddiyadii Afsoomaaligu gaadheen. Waxan si aan turxaan lahayn u gorfayn aragtida uu buuggu ku salaysan yahay, waxa kaloon eegi wuxuu buuggu dhib iyo dheefba soo kordhiyey. Ugu dambaynta waxan ku soo gabagabayn dhibaatooyinka Afka ka jira ee u baahan in si cilmiyeysan wax looga qabto, lana filayey inuu qoruhu wax ka yidhaa. Bilicda Qaamuuska: Aan ku bilaabee, milicsigii u horreeyey isheydu way ku doogsatay bilicda iyo sida quruxda badan ee loo daabacay buugga. Laysma hagradee waxan runtii qirayaa in xoog iyo xoolo badanba loo hurey hirgelinta iyo soosaaridda buugga. Waxan filayaa iney hawshani hormood u noqoto kaalintii ay dawladda iyo dadka reer Jabbuuti ku lahaayeen kobcinta iyo hormarinta Afsoomaaliga. Mahadhada Af-soomaaliga: Ka hor 21kii Oktoobar ee 1972kii, dad badan oo Soomaali iyo shisheeyaba leh baa isku hawlay sidii Af-soomaaliga loo qori lahaa. Ha ugu horreeyo Sheekh Yuusuf Al-kawniin oo ah ninkii bilaabay Alif la kordhabey iyo kuwii faraha badnaa ee ka dambeeyey, haddii aan qaar ka magacaabana, ay ka mid ahaayeen Muuse X I. Galaal, Cismaan Keenaddiid, B. W. Andrzejewski, Maxamed Cabdi Makaahiil, Shire Jaamac Axmed, lbraahim Xaashi Maxammuud, M.M.Moreno, C.R. V.Bell, L. E. Armstrong, Cabdullaahi Xaaji Maxammuud, B.Panza, iyo Cabd- raxmaan Sh. Nuur. Aqoonyahannadaasi waxay dhammaan ka midaysnaayeen qoridda af-soomaaliga. Hayeeshee, waxay ku kala tagsanaayeen farta lagu qorayo iyo qaabka xarfaha qaarkood loo qorayo. Tusaale ahaan, inta rabtay in xuruufta laatiinka la qaataa meelo badan ayey ku kala duwanaayeen sida tirada xarfaha iyo qaabka xarfaha qaar loo qorayo. Kuwa far carabida rabayna sidaasoo kalay ahayeen sida ka muuqata shaxda aan halkan ku soo ladhay kana soo dheegtey buugga la yidhaa: the modernization of Somali Vocabulary, ee uu qoray "Caney, John Charles soonabaxay 1984kii ". Go'aankii Guddidii La Qabtay 1961kii: Sida dad badani ka warqabaan, 1961kii, kolkii Calanka la qaatay kadib, waxa la abuuray guddi uu guddoomiye u ahaa Alla haw naxariistee Muuse X. Ismaaciil Galaal kana mid ahaayeen rag badan oo aqoon yahanno ahaa. Guddidaasi oo hawsha loo diray ahayd iney ka soo baaraan degto Farahaas oo dhan, go'aanna ka soo gaadho farta ugu habboon ee lagu qori karo Af-soomaaliga. Guddidu umay codeyneyn in afka laatiinka lagu qoro ama carabi ee waxa ay eegayeen dhawr arrimood. Mar uu Muuse Galaal u warramayey laanta Af-soomaaliga ee B.B.Cda wuxu sheegey iney ku xulanayeen Farta loo baahan yahay dhawr arrimood oo ay ka mid ahaayeen dhaqaalaha, quruxda afka iyo fudeydka. Isaga oo arrimahaas sii faahfaahinaya waxa uu yidhi, " Marka aannu dhaqaalaha ka eegeyno, waxaanu eegeynaa waxay dhibaato dhaqaale keeni karto fartaasi." Tusaale ahaan buu yidhi, "Haddii la qaato farta Cismaaniyada waxa lagama maarmaan noqonaysa in kolkiiba la wada beddelo makiinadaha wax lagu qorto, madbacadaha, kuwa taararka lagu diro, iwm." Taasi waxay u baahan tahay buu yidhi dhaqaale farabadan oo aanay dawladda Soomaaliyeed awood u lahayn. Inta hawshaa lagu fooganyahayna adduunka ayeynu ka hadhaynaa buu raaciyey marxuunku. Fudeydka farta isaga oo ka hadlayana wuxu yidhi, "Dadka badankiisu laatiinka wey wada yaqaannaan, barashadeeduna wakhti badan ka qaadanmayso." Halkaas waxa kaaga cad inaan la eegeyn dan qof, dan reer, cid lagu ralligelinayeyna jirin ee mar kasta laga hormarinayey danta guud. In kasta oo ay guddidu go'aankeedi soo saartay haddana dawladihii Soomaaliyeed ee dalka soo maamulay kumay guuleysan iney yeeshaan kudhac lagu meel mariyo go'aankaasi. -------------------21kii Oktoobar iyo qoriddii Af-soomaaliga: 11 gu' kadib ayuu Maammulkii ciidammada Soomaaliyeed go'aansaday in la hirgeliyo go'aankii waagaa oo ahaa in af-soomaaliga lagu qoro xuruufta laatiinka. Kudhacaa adagi wuxuu soo afjaray murankii iyo dhabbacashadii dhabarku muuqdey ee layskula dhex meereysan jirey. Waxana loo dhaqaaqay dhinac qudha. Ujeeddo kastaa ha ka dambaysee, wuxu go'aankaasi meesha ka saaray inuu qofba sheegto in fartiisii la qaatay. Waayo waxaad arkaysaa iney mid kasta meel uga egtahay meel kalana uga duwantahay. Go'aankaasi waxa uu isku dubbariday aqoonyahannadii midba meel ujeedey. Waxana loo wada dhaqaaqay horumarintii afka. Go'aannadii guddida Af-soomaaliga: Guddidu waxay go'aamisey iney xuruufta af-soomaaligu ka koobnaandoonaan 21 shibbane, 5 shaqal oo gaaban iyo Firgin ('). A B C D DH E F G H I J K KH L M N O Q R S SH T U W X Y' Waxa kale oo jira shan (5) shaqal oo dhaadheer oo kala ah AA EE II OO UU oo ah shanta gaaggaaban oo la labanlaabay. Guddidu waxa kale oo ay go'aamisey iney toddobada xaraf ee kala ah b, d, g, l, m, n, r ay laban laabmaan. Xarafka 'dh' way ogaayeen inuu laban laabmo tusaale ahaan: gabadh = gabadhdha. Hayeeshee ayaka oo ka eegaya dhinaca dhaqaalaha iyo dhinaca quruxda afkaba waxay go'aansadeen inaan la labanlaabin. Markii qaamuuskii u horreeyey la dejinayey, guddidu wey ka noqotay habkii kala horreysiinta farsoomaalida ee ahayd "B, T, J, X, ..." waxana la guddoonsadey in la raaco fartana loo kala hormariyo sida ay afafka kale ee laatiinka qaatayba u raaceen (Keenadiid 1976). Xilligaa wixii ka dambeeyey, qaamuusyadii soo baxay oo dhammi waxay ku dhisaallanyihiin aragtidaa iyada ah. Tiraba qaamuuska Saalax mooyee waxa qoraal-yaalkayga laga helayaa sagaal kale dhammaantoodna waxay ku salaysanyihiin habka aynu ka hadlayno. Qorayaashu waxay tixgelin weyn siiyeen go'aannadii aan sheegney. Waxa, haddaba, waxa aad loola yaabo ah sida uu Saalax ku keenay arrintan, ugana dhigayo aragti uu isagu leeyahay oon hortii cidiba ka hadal«. Qaybtii 2aad Abwaan (Qaamuus) ahaan maaha kii u horreeyey ee wuxuu noqonayaa kii saddexaad. Waxa ka horreyey labada abwaan ee ay kala qoreen Dr. Yaasiin Cismaan Keenaddiid iyo Cabdulqaadir F. Bootaan. Bilicda ka sokow dhawr arrimood buu Abwaankani (Qaamuuskani) kaga duwan yahay kuwaa. Labadaa abwaan (qaamuus) ee hore waxay ku dhisanyihiin go'aammadii guddida Afsoomaaliga. Aragti kasta oo la doonayo in la meel mariyo waa laga wada tashanjirey, dood baana layskaga hor imanjirey. Aqoonna waa laysku qancinjirey. Soo saarka aragtiyahaasi cusubina waxay u badnaayeen qaar aan lagu mergen. Hayeeshee, abwaankan waxa ka muuqata inuu ku dhisan yahay aragti qof qudhihi leeyahay. Sida ku xusan qoraal laga diyaariyey shirkii qorayaasha, ee lagu qabtay magaalada Jabbuuti gu'gii 2002da, oo ladhkiisu ahaa: Shirka hal-abuurka Soomaaliyeed ee Djibouti, laguna faafiyey degelka sumaddiisu tahay: http://www.hamarev.comlindeLPhp/articleview/1323/1/8. wuxuu qoruhu soo bandhigey buug xambaarsan aragtiyaha abwaankan (qaamuuskan) ka muuqda. Aragtiyaahaasi waxa ka mid ah in la labanlaabo xarfaha Dh, F, J, Q, S, X, Y, iwm. Tusaale ahaan, affafka, wixxii, fadhdhi, wuxxuu,muqqummad iwm. Waxa kale oo uu qoraalku tilmaamay inuu qoruhu buuggiisa ku soo jeediyey in guud ahaan xuruufta afka-soomaaliga ee 21-ka ah laga dhigo 22 xaraf oo lagu kordhiyo xarafka Hamzada Carabtu u taqaan. Ugu dambeyntii wuxuu qoruhu soo jeediyey in xuruufta Af-soomaaliga loo kala hormarsho sida afafka kale ee ku qoran Laatiinka. Runtii, higgaadda af-soomaaligu maaha 21 sida qoraalkani sheegayo. Higgaadda afku waa 32 xaraf. 21 shibbane, 5 shaqal oo gaaban, 5 shaqal oo dheer iyo Firgin (Hamza). Haddii uu qoruhu u jeedey Firginka ha lagu daro shibbanayaasha, waxa marka hore qumman inaan ogaanno in firginku leeyahay sumaddii iyo sawricii shibbanaha iyo in kale? Haddii uu yeesho waa runtii ee ha lagu daro. Haddii uu yeelan waayase laguma qobtolikaro. Si aan u helno sumadda iyo sawraca Shibbanaha waa inaan ka warcelinnaa weydiinta ah: waa maxay shibbane ama shaqal? Shibbane waa dhawaaq afka ka soo baxa sida 'g' 'd' '1' 'r', iwm. oo la cesho oon iska socon. Halka uu shaqalku ka yahay dhawaaq sida µo', 'u', 'a', 'i', iyo 'e' oo kolka la odhanayo uu afku furanyahay. Sidaasi awgeed ayey aqoonyahannada kala ah Lilias Armstrong (1934),Muuse Galaal iyo B.W.Andrzejewski(1956) iyo Cabdalla CumarMan-suur iyo Annarita Puglielli (1999) ay u haystaan inuu shibbane yahay, guddidii af-soomaaliguna aanay ugu darin shaqallada ee horeba u ahaa una yahay shibbane. Waxa ay weliba Mansuur iyo Puglielli si cad ugu sheegeen buuggoodaasi oo la yidhaa 'Barashada Naxwaha A.f-soomaaliga' in tirada shibbanayaasha Af-Soomaaligu tahay 22. Waxa halkaa innooga muuqata inaanu qoruhu haba yaraatee la socon una dhuun daloolin go'aannadii iyo heerarkii uu afku soomaray marka uu leeyahay xarfaha kor ku xusan ha la labanlaabo ama higgaadda ha loo kala hormariyo sida laatiinka. Waxa kale oo cad inuu qoruhu sheeganayo aragtiyo looga horreeyey marka uu ku doodayo in Hamzaha lagu daro far soomaalida. Midda la yaabka lihi waxay tahay sida uu u dhaadi- waayey habka uu u qoranyahay Qaamuuska af-soomaaliga ee Yaasiin Keenadiid oo ah habka uu ku doodayo in farta loo kala hormariyo. Inkasta oo uu qoruhu sheegey inuu raadraacay Qaamuuska Yaasiin, waxa, haddana, dooddiisa ka muuqata inuusan hordhaca buuggaba akhriyin. Sida qoraalka ku cad, markii aragtidaa Saalax laga doodayey, waxa sooyaalkii iyo heerarkii uu soomaray af-soomaaligu si hufan oo kooban u dul maray Aw Jaamac Cumar Ciise oo caan ku ah ururinta mahadhada Soomaaliyeed. Waxana la ogyahay in kolkii arrintaa la falanqeeyey la isku raaciwaayey. Machadka Afafka iyo Cilmibaadhista Jabbuuti ayey, haddaba, ahayd inuu tixgelin gaar ah siiyo go'aankaasi iyo kuwii hore u jireyba. Hayeeshee, Machadku wuxuu u janjeedhsaday dhankii laga batay. Gefka uu qoruhu galay waxa ka weyn ka Machadka Cilmibaadhistu uu galey, kaas oo ah inaanu hubin, tixgelinna siin, wixii shirkaasi laga soo jeediyey. Waxaanay ahayd in aragtiyaha uu qoruhu eeyahayna la sheego, wixii hore go'aanno uga soobaxeen ama dadkale lahaayeenna la xuso. Taasi waxay cid walba awood u siineysaa inuu tallan ka galo heerka iyo habka aqoonbaadhiseed ee xubnaha Machadka! --------------------------------------- Qoruhu wuxu ku doodayaa inuu helay habka farcanka ereyada iyo is rogrogga falalka Soomaaliyeed. Waa arrin la yaab leh. Haddii uu leeyahay si hawl yar oo loo raadin karo ayaan u habeeyey waa arrin la qaadan karo. Hayeeshe, anigaa helay inuu yidhaa waa midh af ka weyn. Dhawr abwaan oo jira ayaa lagu adeegsaday isrogrogga falalka iyo farcanka ereyadaba. Tusaale ahaan, abwaanka la yidhaa Dizionario Somali-Italiano (1985) oo ay wada qoreen Agostini, Francesco, Annarita Puglielli iyo Ciise Maxamed Siyaad, soona wada saareen Jaamacadda Ummadda Soomaaliyeed, Akademiyada cilmiga fanka iyo suugaanta iyo Universita Degli studi di Roma ³La Sapienza´ waxa si buuxda loogu adeegsaday labada arrimood ee uu qoruhu ku tookhayo heliddooda. Waxana loo qoray sida tusahan ka muuqata. Waxa halkaa innooga cad in aqoonyahannadii dejiyey abwaankani ay adeegsadeen isrogrogga falka una adeegsadeen si fufud ood kolkaad ereyga eegtaba garanayso isrogroggiisa. Halka uu Qoraha Qaamuuska cusubi ka sameeyey shaxo laga baadhayo ereyga, buugga xaggiisa bambana lagu qoray. Markaa miyaan odhan karraa Saalax waxa uu helay qaabka ama xeerka isrogrogga falalka Soomaaliyeed. Haddii aan hortii cidi adeegsan, waxay noqon lahayd arrin aan cidina kaga masuugteen laguna hambalyeyn lahaa. Waraysi uu qoruhu siiyey degelka sumaddiisu tahay www. bulxan.com wuxuu ku sheegey inuu wada akhriyey dhammaan wixii buugaag hortii la qoray siiba qaamuuska Yaasiin Cismaan Keenadiid. Hase yeeshee, Qaamuuska cusub laguma muujin wax buugaag ah oo la tixraacay. Hadal iyo dhammaantii, in hawl uu qof kale qabtay ama ku hawshooday la sheegtaa rugaha aqoonta adduunka waa arrin ka reebban Qodobbada af-soomaaliga iyo aragtida qoraha: Guud ahaan af-soomaaligu wuxuu leeyahay laba qodob oo isbedbeddela, kuwaas oo kala ah: -ka iyo -ta. Qodobka hore wuxuu raacaa magacyada lab. Kan labaadina kuwa dheddig. Tusaale ahaan: Wiil + ka = Wiilka Inan + ta = Inanta. Xarafka -k baa, haddaba, isu beddela -h marka uu raaco magac ku dhammaada shaqalka -o ama -e. Tusaale ahaan: Caano Kabo Wade + ka + ka + ka = Caanaha = Kabaha = Wadaha Waxa kale oo uu xarafka -k isu beddelaa -g kolka uu raaco magac ku dhammaada, aa, u, y, i, w, ama g.Tusaale ahaan: Dhurwaa + ka Hu' + ka = Dhurwaaga = Hu'ga Qori Erey + ka + ka = Qoriga = Ereyga = Cadowga = Ragga Cadow + ka Rag + ka Kolalka qaarkood xarafkaasi (-k) wuu abraaraa markuu raaco magac ku dhammaada xarfaha kala ah: h, x, q, c, iyo kh. Tusaale ahaan: Mulac Qiiq + ka + ka = Mulaca = Qiiqa = Madaxa = Tookha = Raha Madax + ka Tookh + ka Rah + ka Qodobka -ta isna wuu isbeddelaa oo wuxuu isu beddelaa: -da, -sha. Xarafka -t baana noqda -d markuu raaco magac ku dhammaada shaqal ama xarfaha kala ah: d, c, x, h, y, firgin ('). Tusaale ahaan: Maro Lo' Irrid Duluc + ta + ta + ta + ta = Marada = Lo'da = Irridda = Dulucda = Qodaxda = Bahda = Beeraleyda Qodax + ta Bah + ta Beeraley + ta Markay -t ku xigsato -l waxay labada cod, haddaba, isku noqdaan -sh. Tusaale ahaan: Macal Ul Il + ta + ta + ta = Macasha = Usha = isha Calool + ta = Caloosha Maaha xeer qof dejiyey ee waa abuurtii afku sida ay u samaysantay. Aqoonyahanku, inta badan, xeer ma dejiyo ee mid jirey buu gartaa sida uu u hawl galo oo uu qeexaa. Meelo badan buu qoruhu ku tookhayaa inuu xeerar dejiyey, meelo kalana xeerarkii jirey buu ku tumanayaa. Tusaale ahaan, ereyga 'Calool' sida kor ku xusan wuxuu noqdaa kolka uu qodobkiisu raaco 'Caloosha'. Qaamuuskana waxa ku qoran'Caloolsha'. Sidaan hore u soo tibaaxay, labada xaraf ee 'l' iyo 't' baa kolkay isku darmaan noqda 'sha'. Haddii aragtida qoraha la qaato waxay noqonaysaa inuu xarafka 't' noqdo 'sh'. Taasina maaha arrin dhab ah. Hadal iyo dhammaantii, in labadii xaraf ee meeshaba ka baxay midna la soo cesho midna laga tagaa waa arrin iyana ila gurracan. Haddii aragtida qaamuuska ku qoran la qaato ereyo badan bey noqoneysaa in isirkooda aan laga tegin. Tusaale ahaan ereyga 'nin' wadartiisu waa 'niman'. Aragtida cusub haddii lagu dhaqmo wuxuu noqonayaa 'ninman'. Ereyga kale ee ah 'inan' isna wadartiisu waa 'innamo'. Aragtida cusubna wuxuu ku noqonayaa 'inannamo'. Ereyada falka ihi waxay noqdaan magac faleed. Tusaale ahaan: cun = cunid. Marka hawsha cunidda lafteeda la tilmaamayo waa 'cunitaan'. Markaan, haddaba, 'cunitaan' qorayey, way ii caddayd inuu ereygu ahaa cunid. Hayeeshee qoruhu arrinta caynkaasa ayuu u qorayaa 'Cunidtaan'. Haddii uu rabay inuu tilmaamo isirka ereyga iyo sida ay ereyadu isu beddelaan waxay ahayd inuu buug naxwaha u gaar ah qoro, ee may ahayn inuu qoridda afka sidaasi u qoro. Sababta ay dhawaaqyadu isu beddelaan waxa lagu qeexaa sida ay u samaysmaan dhawaaqyada afafku. Sidaasi awgeed xarafka 'd' waxa loo yaqaan 'voiced dental ploisive', 't'na waxa loo yaqaan 'Voiceless dental ploisive'. Sidaasi awgeed ayey 'd'-du u bannaysaa kaalinteeda xarafka 't' kolka ay 'd' iyo 't' is xigsadaan. Marka haddaba la qoro 'Cunidtaan' waxaad dareemeysaa iney meesha ka maqantahay adeegsigii aqoonta isasaamaynta dhawaaqayadu. Qaybtii 3aad Waxtarka iyo dhibaatada uu buuggu soo kordhiyey: Hawl kasta oo la galaa waxtar iyo waxyeellaba way yeelataa. Wayse kala bataan. Sida ay u kula bataan baana lagu qiimeeyaa. Haddii hawsha waxtarkeedu bato waxa loo arkaa guul u soo hoyatey ciddi hawsha faraha kula jirtey. Marka waxtarkeedu yaraadase, way caddahay in la odhanayo hawshaasi waxay noqotay hal bacaad lagu lisey. Waxaan haddaba isu foodin waxtarka iyo waxyeellada Qaamuuskani soo kordhiyey, waxanan u kala qaadi laba qaybood. Ta hore, waxan qirayaa in lagu soo ururiyey ereyadii u badnaa ee ilaa hadda lagu soo ururshey qaamuus Soomaaliyeed oo sooc ah. Waxa jira Qaamuusyo Af-soomaali iyo afaf-shisheeye ah oo tiradaa in ka badan lagu soo ururiyey. Tusaale ahaan qaamuuska la yidhaa Dizionario SomaloItaliano (1985) waxa lagu soo ururiyey ilaa 50 kun oo erey. Runtii hawshaasi waa hawl dhaxal gal ah oo uu qoruhu ammaanteeda leeyahay. Ujeeddaduse maaha xubnihii guddiyadii afsoomaaligu inaanay awooddaa iyo kartidaa midna lahayn, ee waxay ahayd ayaga oo rabay iney la jaan qaadaan horumarka afka. Waxa jirey aragtiyo badan oo laysku hayey oo la rabey in meel laysla dhigo sida falka oo kale. Dhanka falka laba aragtiyood baa jira. Dadka qaar waxay u arkaan in falka Soomaaligu yahay kolka uu wax faridda yahay. Tusaale ahaan, cun, cab, caddee, wanaaji, tag, iwm. Qayb kale ayaa u aragta inuu falku yahay kolka ereygu falmagaceed noqdo. Tusaale ahaan, cunid, cabbid, tegid, iwm. Sida ku xusan gogoldhigga Qaamuuska Yaasiin waxa laysla gartay inaan lagu degdegin inta laysla meel dhigayo. Sidaasi awgeed ereyo badan baan lagu darin hayeeshee la ururshey oo kaydsanaa. Runtii, waxan dareensanahay in waxyeellada buuggani aad uga badan tahay waxtarkiisa. Waxanan u qodobbayn sidan hoos ku qoran: 1. Wuxuu dib u furay murankii iyo anaa idhidii. 2. Wuxuu meesha ka saaray u kala dambayntii iyo isku tixgelintii aqoonta. 3. Wuxu suldaaro u dhigey horumarkii Afka ee majaraha haystey. 4. Wuxu ku tuntay sidii aan soo sheegey xeerarkii laysla meel dhigey. 5. Dhibaatooyinka afka ka jira ee u baahnaa in wax laga qabto, sida kuwa hoos ku xusan, qaamuusku waxba kamuu odhan. Dhibaatooyinka Afka ka jira ee u baahan in wax laga qabto: Dhibaatooyin badan baa af-soomaaliga ka jira. Qof kasta oo arrimaha afka ku gudajirana waxa laga filayaa inuu dhaado iskuna taxalujiyo sidii uu wax uga qaban lahaa. Gaar ahaan ciddii isku dayda iney qaamuus qorto waxa la gudboon iney arrintaa xilweyn iska saarto. Dhibaatooyinka Af-soomaaliga ka jira una baahan in wax laga qabto waxan kaga hadlay kuna soo bandhigay qoraal uu ladhkiisu ahaaXasilloonidarrada Afsoomaaliga, kaasi oo ku soo baxay warsidaha la yidhaa Hal-aqoon (Xidhmada 2 tirsigii laad & 2aad), kadib wuxuu qoraalku ku soobaxay dhawr degel oo ka mid ah degellada ay Soomaalidu ku leedahay Internet-ka. Waxana ka mid ah: www.somalitalk.com, www.somalieducation.com, www.farsbaxan.com iyo qaarkale. Qoraalkaasi waxan ku tilmaamay in 1972kii xuruufta laatiinka loo qaatay in Af-soomaaliga lagu qoro. Hayeeshee aan la guddoomin in isku si loo qoro. Waxan ujeedey lama qeexin sida loo kala duwayo qoraalka iyo hadalka. Arrintaasina, runtii, waxay dhalisay in qofkastaa Afka u qoro sida uu isagu ugu hadlo. Tusaale ahaan: 1. a) Shibbanayaasha: DH R Adhi Foodhi Ari Foori Yidhi Yiri Cadho Gabadh b) B Laba Habeen Toban Tabar C) C Candhuuf d) D Bud e) X Xaako f) M Shimbir Sambab Dambe Gambo g) J mooji jaxaas Caro Gabar M Lama Hameen Toman Tamar Q Qandhuuf dh budh Kh Khaakho N Shinbir Sanbab Danbe Ganbo Y mooyi yaxaas 2. a) Shaqallada: IU Dib Dub b) 0 A Gobol c) U I Dhufasho d) A I Tallaabo Tillaabo Dhifasho Gabal Waxan qoraalkaas ku tilmaamay iney arrintani, runtii, dhibaato xoog leh ku hayso dad badan oo afka barta oo shisheeye iyo sokeeyaba leh. Waxan weliba tibaaxay, dhab ahaanna, inaanay dhibaatadu ahayn mid Af-soomaaliga keli ku ah ee ay afaf badani soo mareen kana soo gudbeen loona baahan yahay inaynu dhugmo (fiiro) gaar ah u yeelanno. Afafkaa waxa ka mid ah Af-carabiga. Tusaale ahaan, dalalka gacanka carabta, dadku xarafka Kaaf waxay ugu dhawaaqaan Jiim ¶. Marka ay isbariidinayaanna waxay yidhaahaan Jeef xaalaj? . Hayeeshee kolka ay qoraal noqoto waxay qoraan Keef xaalak . Dalka Masar dadkiisu xarafka Qaaf waxay ugu dhawaaqaan A ¶ Marka uu haddaba qof Masriyihi doonayo inuu kugu yidhaa waxan ku leeyahay wuxuu ku odhanayaa . Hase ahaatee kolka uu qoraal maago waxa uu qorayaa Aqullak . Afka Ruushka ayaan isna tusaale u soo qaatay, waxanan sheegey inaan aragtidaas mid la mid ah ka helayno. Tusaale ahaan dadka u dhashay ama ku barbaaray jamhuuriyadda Ukraa iin xaraf ka g waxay ugu dhawaaqaan H . Kolka uu qof doonayo inuu ku yidhaa waxan ku hadlaa af-ruush wuxuu ku odhanayaa Yaa habaaruu baa Ruski . Hayeeshee kolka ay qoraal tahay waxa uu qorayaa Yaa gafaaruu baa Ruski . + (ga) , (ha) Waxan intaa raaciyey in Af-ingiriiska qudhiisa aragtidan oo kale ay jirto. Tusaale a-haan magaalamadaxda Kanada dadka reer Kanada waxay ugu dhawaaqaan Odhowa . Hase ahaatee kolka la qorayo waa Ottawa . Ereyada kala ah bottle , Bottom iyo Butter waxay ugu dhawaaqaan Bodhol , Bodhom iyo Badhar . Waxa tilmaan gaar ah ayana mudan ereyada isku dhigmada ah hayeeshee kala dhihidda ah oo ay adagtahay in la kala saaraa. Tusaale ahaan: Addoon Awr - Awr Baqal - Baqal Baraarug - Baraarug Beer - Beer - Addoon Curad - Curad Dameer - Dameer Haddii erey kasta oo ereyadaasi ka mid ah qodobkiisa la raaciyo si hawlyar baa loo kala garan karaa sida: Addoon(-ka) - Addoon(-ta) Awr(-ka) - Awr(-ta) Baqal(-ka) - Baqal(-sha) Baraarug(-ga) - Baraarug(-ta) Beer(-ka) - Beer(-ta) Curad(-ka) - Curad(-da) Dameer(ka) - Dameer(-ta) Waxa, haddaba, jirta mar aanay ereyadaasi qaadan karin qodobbo oo ay adagtahay in la kala saaraa. Kolkaasi oo ah kolka ay ereyadu weedho ku jiraan. Tusaale ahaan, haddii la yidhaa: Xaddiyo inan bay ummushay. Geeddi baa gool dilay. Shukri waa curad. Cali dameer buu fuulay. Baqal baan arkay. ---------------------------------Weedha hore lama kala garan karo inay Xaddiyo gabadh ummushay iyo iney wiil ummushay. Midda labaadna lama sheegi karo inuu Geeddi awr gool ah dilay iyo inuu baranbarqo dilay. Shukri ma curaddii reerkaa mise waa curadkii? Cali muxuu fuulay? ma dameerkoodii mise dameertoodii? Aniga qudhaydu maxaan arkay? ma baqalkii la cunayey mise baqashii gammaanka ahayd? Ereyada shaqalka culus iyo kuwa shaqalka fudud baa qudhoodu u baahan in qoraalka lagu kala qeexo sida: Dul(-ka) Duud(-da) Daaf(-ka) Duulid(-da) - Dul(-sha) - Duud(-ka) - Daaf(-ta) - Duulid(-da) Tusaalooyinkii hore (kuwa dhawaaqyada) waxa innooga dhuroobey iney jiraan dad badan oo dhibaatooyinka aan ka cabanayno soo maray oo aan la wadaagno. Hayeeshee ay si habboon oon turxaan lahayn u maareeyeen. Waxa kale oo halkaa innooga muuqata in afkii loo kala saaray mid qoraalka u goonniya oo laga simanyahay iyo mid hadalka u gaar ah oo qofkastaa u hadlo sida uu isagu jecel yahay. Waxa kale oo tilmaan mudan in la sheego inaanay dadkaasi afkooda kala sheeganin ama kala xigteysanin. Haddaba, sida keliya ee uu Af-soomaaliguna dhibaatadaa kaga bixikaraa waa iyada oo afka loo kala saaro sida afafkaa aan soo tilmaamay: a)Af qoraalka u gaar ah, iyo b)Af hadalka u goonniya ( af-guri ). Midhkaas oo aan ula jeedo inaan qof waliba u qorin afka sida uu isagu ugu dhawaaqo ee uu Afsoomaaligu noqdo, sida afafka kale, mid si loo wada qoro. Waxa haddaba isweydiin leh sida loo xulanayo dhawaaqa la qaadanayo. Qof ahaan waxa aniga ila qumman in laba arrimood mid la yeelo. Waa ta koobaade in la qabto guddi-aqooneed afka aqoontiisa ku talax tagtay kana kooban dhammaan deegaanka Af-soomaaliga lagaga hadlo. Guddidaas oo xilkeedu noqon doono inay inoo soo xusho dhawaaqa aan qoraalka u qaadandoonno ayaka oo ka eegaya dhinacyo badan sida: naxwaha, dhaqaalaha, afka quruxdiisa iyo weliba aragtiyo kale oo laga yaabo iney jiraan hayeeshee aanan hadda haabka ku hayn. Waa ta labaade in tirakoob la sameeyo oo dhawaaqa loo bato qoraalka loo qaato iyada oon loo arkayn, kii la doonaba ha la qaatee, in dhawaaqa la qaataa ka wanaag sanyahay kuwa kale een la qaadan. Tusaalooyinka dambe dhawr aqoonyahan baa isku deyey iney wax ka qabtaan. Tusaale ahaan Dr. Yaasiin C. Keenadiid wuxuu ku adeegsaday buuggiisa la yidhaa Qaamuuska Af-soomaaliga (1976)astaantan soo socota: Dulº (-ka) Duuf° (-ka) Duudsi°(-ga) Duulidº (-da) Waxa ayana astaanta hoos ku qoran ku adeegsaday buugga la yidhaa Dizionario Somalo-Italiano (1985)aqoonyahannada kala ah Ciise Maxamed Siyaad, Agostini, Francesco, and Annarita Puglielli: Du Du Du Du l(-ka) uf (-ka) udsi(-ga) ulid (-da) Aniga qudhaydu waxan damcay inaan ku adeegsado buugga la yidhaa Abwaan cusub oo Af-soomaali iyo Af-ingiriisiya (1995) astaan ka geddisan kuwa aan sheegay. Tusaale ahaan: _ Dul (-ka) _ Duuf (-ka) _ Duudsi(-ga) _ Duulid (-da) Haseyeeshee, markii aan ogaaday iney jiraan aqoonyahanno arrinka ku hawlaa iskuna deyey iney hortey wax ka qabtaan ayaan go aansaday inaan uga hadho kalana doorto labadaa astaamood ee ay adeegsadeen. Waxanan qaatay midda dambe, iyada oo ay ujeeddadaydu ahayd inaan lays barbar cararin, qof walibana doonin in la yidhaa isaga ayaa tiisii la qaatay. Haddii aragtiyo kale la keenayana waa arrin furan. Astaamahaasi waxay gaar u yihiin, sida muuqata, ereyada shaqalladoodu culusyihiin iyo kuwa la dhigidda ah oo qudha, kuwaasi oo ayana u baahan in la mideeyo. Kuwa isku dhigidda iyo kala dhihidda ah een soo tilmaamayna waxa habboon oo lagama maarmaan ah in ayana astaamo kuwaa la mid ah ama ka geddisan lagu adeegsado. Tusaale ahaan Xaddiyo ínan(wiil) bay ummushay. Xaddiyo inán(gabadh) bay ummushay. Geeddi baa gòol(awr) dilay. Geeddi baa góol(baranbarqo) dilay Shukri waa cúrad. Shukri waa curád. Damèer baan fuulay. Daméer baan fuulay. Báqal baan arkay. Baqál baan arkay. Hadal iyo dhammaantii, qoraalkan waxan dhawr erey ka idhi bilicda buugga. Anigaoon ku talaxtegin, waxan si kooban uga hadlay mahadhadii Af-soomaaliga iyo heerarkii kala duwanaa ee uu kasoo gudbey iyo go'aannadii wax-ku-oolka ahaa ee ay guddiyadii Afsoomaaligu gaadheen. Waxan si aan turxaan lahayn u gorfeeyey aragtida uu buuggu ku salaysan yahay. Waxa wax ka sheegey wuxuu buuggu dhib iyo dheef labadaba soo kordhiyey. Ugu dambayntii waxan ku soo gabagabeeyey dhibaatooyinka Afka ka jira ee u baahan in si cilmiyeysan wax looga qabto. Dhibaatooyinkaas aan sheegey Abwaanku (Qaamuusku) wax-ka-qabasho ha joogtee, muu soo hadal qaadin. Afkuna ururin qudha uma baahna ee horumarin badan baa u dhiman oo uu u baahan yahay. Raadraac Abraham,R.C. 1964, Somali-English Dictionary, London: University of London Press (reprinted in 1968 ). Agostini, Francesco, Annarita Puglielli and Ciise Moxamed Siyaad (Eds.) 1985 Dizionario Somalo-Italiano Rome: Cooperazione Italiana allo Sviluppo. Armstrong, Lilias E. The phonetic structure of Somali, republished by Gregg International Publishers Limited, 1964 Andrzejewski, B. W. The development of a national orthography in Somalia and the modernization of the Somali language, Horn of Africa ( journal ), Vol.1 No.3, July / September 1987. Cabdiraxmaan C. Faarax "Barwaaqo". Abwaan Cusub oo Af-soomaali iyo Af-ingiriisiya: A Modern Somali-English Dictionary, printed by Ottawa Roman Catholic Separate School Board, 1995. xxix,468 pp. ___ Magac Bilaash Uma Baxo: Ujeeddooyinka magacyada iyo Naanaysaha Soomaaliyeed, published by the author, Ottawa, September 1998. 1st edition. x, 209pp. ___ Xasilloonidarrada Af-soomaaliga, Hal-aqoon Journal , Xidhmada II aad , tirsiga 1 aad,iyo ka 2 aad Jan/Ogost. 2002, 37-42p. Cabdalla C. Mansuur iyo Axmed Cabdullaahi A. Qaamuus Af Talyaani-Soomaali, Daabacaaddii Koowaad, 1985. xii,180pp. Cabdalla C. Mansuur iyo Annarita Puglielli. Barashada Naxwaha Af Soomaaliga, HAAN Associates, London, 1999, x, 304pp Cabdiraxmaan Ciise Oomaar iyo Siciid Warsame Xirsi. Af-garad: Qaamuus IngiriisiSoomaali/English-Somali Dictionary, Mogadisho. D. I. Stepanjenko iyo Maxamed Xaaji Cusmaan. Abwaan Urursan Af-soomaali iyo Ruusha, Ruush iyo Soomaaliya, Moscow, 1969. 319pp. Luling, Virginia. Somali-English Dictionary, Dun woody Press/Wheaton, MD,1987. vi, 605pp. Maxamed Cabdi Maxamed. Eraybixin Soomaali-Faransiis/Lexique Somali-Francis, Besancon, 1987. ix, 128pp. ____Dictionnaire Francis-Somali/Qaamuus Faransiis-Soomaali, 2vol. Paris, 1986. ix, 598pp Muuse Xaaji Ismaaciil Galaal(edited by B.W. Andrzejewski). Xikmad Soomaali, Oxford University Press, London, 1956, xi,150pp. Saalax Xaashi Carab. Qaamuus ± Ereykoobe, Machadka Afafka ee Xarunta Cilmibaadhista Jabbuuti, Jabbuuti, 2004, xxvi, 576pp. Saeed, John Ibraahim. Somali Reference Grammar, Dun woody Press/Wheaton, MD,1987. vi, 275pp Shire Jaamac Axmed. Naxwaha Af Soomaaliga, Akadeemiyaha Dhaqanka wasaaradda Hiddaha iyo Tacliinta sare, Xamar, 1976. Wasaaradda Waxbarashada iyo Barbaa rinta,Eray-bixin, Muqdisho. http://www.hamrey.com/index.php/articleview/1323/1/8 / Abdiraxmaan Faarax "Barwaaqo