UPOREDNO USTAVNO PRAVO LEGALITET (USTAVNOST I ZAKONITOST) U pravnom smislu, nacelo ustavnosti i zakonitosti podrazumijeva apsolutnu superiornost ustava i zakona u odnosu na sve druge pravne propise. Ovo nacelo je izraz hijerarhijske strukture pravnog poretka, normativne piramide na cijem vrhu se nalazi ustav kao fundamentalan zakon svake drzave. Princip ustavnosti- U teoriji se obicno ukazuje na pravnu i politicku stranu principa ustavnosti. Kao pravno nacelo princip ustavnosti se najprije vezuje za postojanje ustava u formalnom smislu, tj. za ustav kao pisani i jedinstveni akt najvece pravne snage. Formalna ustavnost znaci da zakoni i drugi propisi, odnosno akti moraju u pogledu forme da budu saglasni ustavu, tj. da su donijeti od ustavom oznacenog organa, zakonodavnog organa, po postupku ciji su osnovni elementi utvrdjeni ustavom i pisanoj formi koju je ustav odredio. S druge strane materijalna ustavnost znaci saglasnost zakona i drugih propisa sa ustavon, ali u pogledu njegove sadrzine. Kao politicki princip ustavnost oznacava i odredjeno politicko stanje u drzavnoj jedinici. Ono se odlikuje time sto su svi nosioci vlasti i svi akteri politickih procesa i vrsenja vlasti uopste potcinjeni ustavu. Glavni zadatak ustava i ustavnosti je da uspostavi demokratski politicki ambijent, stanje slobodnog i otvorenog demokratskog politickog procesa. Princip zakonitosti- takodje ima dvostruko znacenje: pravno i politicko. U svom prvom znacenju princip zakonitosti pretpostavlja postojanje zakona koji na hijerarhijskoj ljestvici pravnih akata zauzima mjesto najviseg akta posle ustava. Formalna zakonitost znaci da svi nizi pravni akti moraju da budu u skladu s zakonom u pogledu svoje forme. Materijalna zakonitost znaci postovanje zakona u sadrzinskom smislu. Politicki princip- zakonitost znaci postojanje pravnog stanja, tj. takvog uspostavljenog odnosa izmedju vlasti i gradjana i takvo ostvarivanje javnih funkcija, koji se zasnivaju na primatu zakona nad samovoljom, na statusu javne vlasti kao drustvene sluzbe i na statusu covjeka koji moze sve, ukoliko ne krsi zakon i prava drugog. OBLICI DRŽAVNE VLASTI (PODJELA) Oblik ili sistem drzavne vlasti je nacin na koji je organizovano vrsenje drzavnih funkcija i uspostavljen mehanizam odgovarajucih odnosa izmedju nosilaca zakonodavne, izvrsne i sudske vlasti. Klasicne teorije o odnosima drzavnih vlaszti jesu teorija o podjeli vlasti i jedinstvu vlasti. Na osnovu ovih teorija nastalo je tradicionalno razlikovanje oblika ili sistema drzavne vlasti na predsjednicki, parlamentarni i skupstinski sistem. PREDSJEDNICKI SISTEM je uspostavljen u SAD ustavom od 1787 i sustinski je ostao nepromijenjen do danas. Ravnoteza vlasti u ovom sistemu uspostavljena je na osnovu stroze podjele i izolovanosti vlasti. Nosioci zakonodavne, izvrsne i sudske vlasti u SAD su Kongres, predsjednik i Vrhovni sud. Kongres je dvodomno predstavnicko tijelo koje cine Predstavnicki dom i Senat. Dok je prvi dom prestavnistvo svih gradjana, dotle je drugi dom federalnog karaktera. Svaka drzava je u Senatu predstavljena sa po 2 senatora. Pozicija Senata je nesto jaca. Izvrsna vlast je monocefalna i njen jedini nosilac je predsjednik SAD. Mandat je ogranicen na 4 godine i moze se obnoviti samo jos jedanput. Predsjednik SAD je istovremeno sef drzave i sef cjelokupne izvrsne vlasti. Vlada kao kolegijalni izvrsni organ ne postoji. Drzavni sekretari i sekretari koje za pojedine resore uprave imenuje predsjednik uz misljenje i pristanak senata, samo su izvrsioci politike predsjednika. U predsjednickom sistemu jasno je izrazena i nezavisna pozicija sudske vlasti, koju obrazuje mreza sudova na celu sa Vrhovnim sudom. Vrhovni sud SAD cini 9 sudija, koje imenuje predsjednik uz misljenje i pristanak senata. Njihov mandat je dozivotan, ali se posle navrsene 70 godine zivota svakom sudiji imenuje zamjenik. Podjela funkcija vlasti ni u predsjednickom sistemu nije apsolutno izvedena, npr. predsjednik ima na raspolaganju pravo veta na zakone kongresa, koji ima suspenzivno dejstvo. PARLAMENTARNI SISTEM- se moze odrediti kao rezim u kojem vlasti sarađuju i uzajamno zavise jedna od druge. Strukturu parlamentarnog sistema cine 2 kljucne poluge: parlament i vlada. Parlament je predstavnicko tijelo, najčešde dvodomno po svojoj strukturi. U parlamentarnom sistemu izvršna vlast je bicefalna. Njeni nosioci su šef države (predsjednik republike ili monarh) i vlada (ministarski kabinet). Šef države je inokosni državni organ koji uglavnom vrši funkciju predstavljanja zemlje. Druga poluga izvršne vlasti je vlada. Na čelu vlade je predsjednik ili prvi ministar. Vlada je kolegijalni organ sastavljeno od ministara koji rukovode određenim upravnim resorima. U parlamentarnom sistemu parlament je u mogudnosti da neposredno utiče na funkcionisanje vlade. 1. Parlament neposredno određuje politički i personalni sastav vlade. 2. Parlament ima mogudnost da smijeni vladu kojom nije zadovoljan, tako što de joj izglasati nepovjerenje. 3. Vlada je u svim njenim političkim aktivnostima podložna parlamentarnoj kontroli i odgovornosti. 4. Parlament u određenoj mjeri sudjeluje u upravljanju državom svojom zakonodavnom funkcijom. Parlament načelno vrši zakonodavnu funkciju, alu u njenom vršenju na određeni način učestvuje i izvršna vlast. To su prije svega pravo šefa države da vrši promulgaciju zakona, ovlašdenje vlade na zakonodavnu inicijativu, pravo vlade da donosi uredbe sa zakonskom snagom i dr. Ključni element odnosa zakonodavne i izvršne vlasti predstavlja ministarska odgovornost, tj. politička odgovornost vlade pred parlamentom. Parlament može izglasati nepoverenje vladi kao cjelini ili jednom njenom članu. Pravo vlade prema parlamentu je ovlašdenje izvršne vlasti da pod određenim uslovima naredi raspuštanje parlamenta. Raspuštanje parlamenta je ovlašdenje izvršne vlasti, šefa države i vlade koju u sukobu sa parlamentom traži preispitivanje njegove demokratske legitimacije, tako da se traži arbitraža naroda putem novih izbora. U teoriji se razlikuje nekoliko tipova parlamentarnog režima: dualistički, monistički, klasični i racionalni parlamentarizam. Glavno obilježje dualističkog parlamentarizma je dvostruka odgovornost vlade. Ona mora da uživa povjerenje parlamenta, ali i podršku šefa države. U monističkom parlamentarizmu vlada odgovara isključivo parlamentu ili njegovom donjem domu. Klasični parlamentarizam funkcioniše po pravilu vedinskog načela, tj. zahtjev da vlada uvijek ima povjerenje parlamentarne vedine. Racionalizovani parlamentarizam je oblik državne vlasti u kojem su znatno detaljnije institucionalizovani odnosi između parlamenta i vlade u cilju jačanja stabilnog položaja vlade. MJEŠOVITI SISTEM VLASTI - Glavni razlog stvaranja jeste da se ovaj sistem učini stabilan. Da bi se on ostvario pristupa se kombinovanju pravila o organizaciji i funkcionisanju vlasti koji se dijelom uzima iz parlamentarnog a dijelom iz predsjedničkog sistema. Od predsjedničkog sistema se pozajmljuje neposredan izbor predsjednika republike. S druge strane zadržava se institucija vlade sa obilježjima koja ona ima u parlamentarnom sistemu, njena politička odgovornost pred parlamentom. Mješoviti sistem objeležava pravni i politički položaj šefa države koji je nezavistan od parlamenta: 1. On se bira na neposrednim izborima, 2. Mandat predsjednika republike je duži od mandata članova parlamenta, 3. Šef države raspolaže značajnim ovlašdenjima ne samo prema vladi negi i prema parlamentu. Najveda slabost mješovitog sistema je što kod njih postoji opasnost od blokade u funkcionisanju ustavnih institucija izvršne vlasti. Postoji mogudnost da se otvori politički sukob između šefa države i vlade. Ukoliko su oni bitno različitog političkog usmjerenja onda postoji mogudnost da izvršna vlast bude blokirana. SKUPŠTINSKI SISTEM - je najpoznatiji oblik državne vlasti zasnovan na principu jedinstva vlasti. Suština načela jedinstva vlasti nije u tome da jedan organ vrši sve funkcije vlasti, nego u postojanju takvih odnosa među postojedim organima gdje postoji nadmod jednog organa u odnosu na druge organe u vršenju funkcija vlasti. S obzirom na organ koji sprovodi jedinstvo vlasti mogude je razlikovati 2 osnovna tipa jedinstva vlasti: skupštinski sistem i autoritarni sistem (nedomakratsko jedinstvo vlasti). U nedomokratskom sistemu jedinstva vlasti koncentracija vlasti je izvršena kod organa koji je po svojoj prirodi organ egzekutive. To je inokosni organ, monarh ili predsjednik republike. Zakonodavna vlest postoji samo nominalno, faktički ona je izgubila svojstvo nezavisne vlasti. Skupštinski sistem je zasnovan na demokratskom jedinstvu i preplitanju vlasti. U njemu je koncentracija vlasti ostvarena kod skupštine, odnosno parlamenta. Sudska a naročito izvršna vlast je njoj podređena u dvostrukom pogledu, kako u pogledu konstituisanja, tj. imenovanja, tako i u pogledu funkcionisanja. U organizacionom smislu skupštinski sistem objeležava kolegijalni oblik egzekutive. Izvršna vlast je imenovana od strane skupštine uz mogudnost skupštine da je u svako doba razriješi. Skupština vrši i kontrolu rada egzekutive, raspolaže pravom poništavanja njenih odluka. FEDERALIZAM, AUTONOMIJA, LOKALNA SAMOUPRAVA Federacija podrazumijeva postojanje 2 sistema vlasti. Jedna vlast je opšta, odnosno federalna vlast koja obavlja zajedničke poslove. Druga vlast je posebna, odnosno vlast federalnih jedinica koja obavlja posebne poslove tih jedinica. Karakteristično je za moderne federacije da se raspodjela funkcija između savezne vlasti i vlasti federalnih jedinica vrši federalnim ustavom u čijem donošenju učestvuju i federalne jedinice. Savezno pravo i pravo federalnih jedinica – savezno pravo donose federalni organi, a zemaljsko pravo organi federalnih jedinica. Cjelokupno savezno pravo uvijek je prema pravnoj snazi ispred zemaljskog prava čak i iznad ustava zemlje. Pravo zemlje koje je postojalo prije donošenja saveznog prava, a njemu je suprotno, prestaje da važi. Učešde federalnih jedinica u federalnoj vlasti – za federaciju je karakteristično da su u njenim organima zastupljene federalne jedinice tako da one posredno učestvuju u donošenju federalnih odluka prije svega u federalnom parlamentu ali i u određenom obimu u federalnim organima izvršne i sudske vlasti. Posebno je značajno učešde federalnih jedinica u neposrednom vršenju ustavotvorne vlasti u federaciji. Učešde u federalnom parlamentu – federalni parlament obavezno ima bikamaralnu strukturu dok su u njegovom prvom domu predstavljeni građani federacije kao nedjeljivo biračko tijelo, dotle je njegov drugi dom najvažniji oblik učešda federalnih jedinica u vršenju nadležnosti federacije. Zastupljenost federalnih jedinica u federalnom domu nije se ostvarivala na isti način i u istom stepenu. Najviše je raspostranjen princip paritetne zastupljenosti federalnih jedinica u konstituisanju drugog doma saveznog parlamenta, bez obzira na njihovu teritorijalnu veličinu i broj stanovnika. U pogledu načina izbora članova federalnog doma pravilo je da izbor vrše same federalne jedinice, izbor se vrši od strane građana federalnih jedinica na opštim i neposrednim izborima. Drugi način izbora članova federalnog doma je izbor koji vrše predstavnička, odnosno zakonodavna tijela federalnih jedinica. Tredi način je da članove federalnog doma imenuje izvršna vlast u federalnoj jedinici. Preko drugog doma federalne jedinice mogu spriječiti donošenje zakona i drugih odluka federalnog parlamenta sa kojim se ne slažu, ali na drugoj strani ni jedna od njih sama za sebe ne raspolaže mogudnošdu da stavi veto na odluku koju vedina prihvati. Ucesce u federalnoj egzekutivi i sudstvu- u pogledu izvrsenja federalnih zakona, moguce je vise resenja. Prema jednom modelu federalne jedinice preko svojih organa uprave mogu da ucestvuju u izvrsavanju federalnih zakona. Drugi model izvrsavanja federalnih zakona znaci da se njihovo izvrsenje organizuje iskljucivo preko federalnih organa uprave. Sudska funkcija u federaciji moze biti organizovana na principu paralelizma. To znaci da postoje federalna sudska vlast i sudska vlast u federalnim jedinicama. Pri tome federalno sudstvo rešava sporove o primjeni federalnog prava, tj. federalnog ustava, zakona i medjunarodnih ugovora, a sudstvo federalnih jedinica sporove o primjeni prava federalnih jedinica. Federalno sudstvo resava i sukobe nadleznosti federalne vlasti i vlasti federalnih jedinica. Dok je sudstvo u federalnim jedinicama organizovano na principu visestepenosti, dotle je moguce da u federaciji postoji ili samo jedan federalni sud ili vise stepena federalnog sudstva. Ucesce u ustavotvornoj i zakonodavnoj vlasti- najvazniji oblik ucesca federalnih jedinica u vrsenju federalne vlasti je njihovo ucestvovanje u vrsenju ustavotvorne vlasti. Postupak revizije federalnog ustava upravo treba da zastiti federalne jedinice od neosnovanog sirenja nadleznosti federacije, ali tako da se ocuva jezgro federalnog nacela. Mehanizam promjene federalnog ustava moze da ima 3 oblika. U jednom slucaju federalne jedinice ucestvuju u promjeni federalnog ustava jedino preko federalnog doma. Moguce je medjutim da federalne jedinice neposredno odlucuju o promjeni saveznog ustava, time sto ce dati saglasnost na predlozenu promjenu, odnosno ratifikovati odluku saveznog parlamenta o mijenjanju ustava. U trecem slucaju federalni ustav se usvaja putem referenduma gradjana. Ucesce federalnih jedinica u vrsenju federalne zakonodavne vlasti pretezno se ostvaruje preko federalnog doma. Zbog toga stepen ovoga ucesca zavisi od nacina predstavljanja u tom domu, paritetna ili nejednaka predstavljenost, a potom od odnosa federalnog i opste politickog doma u postupku donosenja federalnih zakona. TERITORIJALNA AUTONOMIJA se primjenjuje onda kada su političke osobenosti određenih teritorija u unitarnoj državi u toj mjeri izraženi da nastaje potreba za ustanovljavanjem vedeg obima političke samostalnosti tih teritorija. Teritorijalna autonomija je dio unutrašnjeg državnog uređenja i jedan od oblika decentralizacije vlasti. U materijalnom pogledu autonomija teritorijalnih jedinica se ispoljava u oblasti zakonodavstva i izvršenja, ali ne i sidstva kao ni u domenu ustavotvorne vlasti. Autonomije se uspostavljaju i ukidaju ustavima država, dok se detaljnija razrada njihovog statusa vrši zakonima centralne vlasti. Najvažniji akt autonomije je statut autonomne jedinice koji ona donosi samostalno ali uz predhodnu ili naknadnu potvrdu centralne vlasti. Političko-teritorijalna autonomija ne uključuje sudsku autonomiju niti raspolaže ustavotvornom vlašdu. Najznačajnije pravo autonomne jedinice koje nju odvaja od lokalne samouprave je pravo na vršenje zakonodavne funkcije. Pravo na donošenje zakona je ograničeno na različite načine. Prvo, ovo pravo je priznato samo za određene oblsati životnih odnosa, koje su najčešde takstativno utvrđene ustavom države. Drugo ograničenje je da centralna vlast može da stavi veto ne zakone autonomnih jedinica. Pored samostalnosti u vršenju zakonodavne i adminisrtativne funkcije, autonomija podrazumijeva i određenu finansijsku samostalnost. LOKALNA SAMOUPRAVA - je takav oblik teritorijalne decentralizacije kod koje se na osnovu ustava i zakona, izvesne državne aktivnosti predaju u nadležnost lokalnih, tj. necentralnih organa. U vršenju nadležnosti lokalne zajednice, lokalni organi su samostalni i nisu hijararhiski podređeni centralnim organima vlasti. Da bi se omogudilo redovno obavljanje lokalnih poslova mora da postoji samostalnost lokalne samouprave u utvrđivanju sopstvenih finansiskih sredstava u budžetu lokalne zajednice. Prema svojoj strukturi lokalna samouprava može da bude jednostepena, dvostepena, pa čak i trostepena. Jednostepena je ona lokalna samouprava u čijoj strukturi postoji samo jedan tip lokalne jedinice. To je obično opština. Dvostepena lokalna samouprava ima u svojoj strukturi dvije vrste lokalnih jedinica. To je obično slučaj kada više osnovnij jedinica, tj. opština, obrazuje širu lokalnu jedinicu, koja je na neki način posrednik između opštine i centralnih vlasti. Najpoznatiji primjer trostepene lokalne samouprave postoji u Engleskoj i nju čine: parohije, srezovi i okruzi. Neposredna i predstavnička lokalna samouprava – Zavisno od stepena i načina učestvovanja građana u obavljanju poslova lokalne samouprave, razlikuju se neposredna i predstavnička lokalna samouprava. Neposredna lokalna samouprava podrazumijeva neposredno učešde građana u upravljanju lokalnom zajednicom. Poslove lokalne samouprave građani obavljaju na svojim skupovima, odnosno skupštinama, koje okupljaju sve građane lokalne zajednice. Sistem neposredne lokalne samouprave nigdje nije cjelovit, jer u njemu takođe postoje predstavničke institucije. Predstavnička lokalna samouprava je daleko šire zastupljena. U ovom tipu lokalne samouprave građani upravljaju poslovima lokalne zajednice posredstvom organa koje oni sami biraju. To mogu biti vijede ili izvršni odbor, predsjednik lokalne zajednice... U teoriji postoji nekoliko modela predstavničke lokalne samouprave. Prvi model je lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom sistemu i principu kabinetske vladavine, odnosno podjele vlasti. Drugi model je lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom sistemu i principu predsjedničke, komisijske ili menadžerske vladavine. Prema tredem modelu lokalna samouprava zasnovana je na predstavničkom sistemu i principu komitetske ili kolegijalne vladavine. Saradnja evropskih država u ovoj oblasti dovela je do donošenja Evropske povelje o lokalnoj samoupravi. Ovaj međunarodni dokument usvojio je Savjet Evrope 1985 god. povelja sadrži norme koje se odnose na: ustavnu i zakonodavnu osnovu lokalne samouprave; koncept lokalne samouprave; djelokrug lokalne samouprave; zaštita granica lokalne samouprave; organizaciju uprave i izvore sredstava; izvore finansija. NEPOSREDNA DEMOKRATIJA Neposredna ili čista demokratija je takav sistem vlasti i odlučivanja u kome narod ostvaruje suverenost bez posrednika, tj. okupljen u narodnim skupštinama ili na drugu neposredan način, referendumom, na primjer. U modernim državama postoji nekoliko načina neposrednog ili direktnog odlučivanja naroda, to su: referendum i narodna inicijativa, mada u nekim državama još uvijek postoji institucija skupštine građana. Referendum – pod referendumom se rezume neposredno glasanje čitavog naroda, tj. svih građana koji imaju biračko pravo, kojim se odlučuje o prihvatanju ili odbacivanju ustava ili nekog zakona ili o političkom pitanju od posebnog značaja, teritorijalnoj reorganizaciji države. Postoje različire vrste referenduma, zavisno od svog predmeta postoje ustavotvorni, zakonodavni, administrativni, finansijski, međunarodnopravi i dr. Prema pravnom karakteru zahtjeva za raspisivanje, referendum može biti obavezan ili fakultativan. Obavezan referendum je onaj koji se mora raspisati i sprovesti da bi određeni pravni propisi ili druga odluka mogla biti donijeta. Fakultativni referendum postoji onda kada referendum može, ali i ne mora da se raspiše. On se sprovodi onda kada parlament ili šef države donese odluku o tome ili ako sprovođenje referenduma zahtijeva određeni broj birača. Mogude je razlikovati predhodni od naknadnog referenduma. Prvi tip referenduma predstavlja izjašnjavanje građana o jednom prevnom propisu prije njegovog usvajanja od strane nadležnog organa, dok se drugi sastoji u glasanju građana posle tog usvajanja. Posebnu vrstu referenduma predstavlja arbitražni referendum, on postoji u slučaju kada birači treba da riješe spor koji nastaje između šefa države i parlamenta ili između parlamentarnih domova. Između referenduma i plebiscita postoji veoma mala razlika. Najčešde se referendum tiče donošenja ustava ili zakona. Plebiscit takođe može da znači glasanje o nekom aktu s tim što se njime daje ili uskraduje povjerenje jednom čovjeku, tj. šefu države koji je donio ili predložio taj akt ili ga odobrava. Svaki plebiscit je referendum, a samo neki referendum je plebiscit. Razlika je i u tome ko može raspisati referendum i plebiscit. Plebiscit može raspisati samo državni organ ili međunarodna organizacija, a referendum mogu raspisivati državni i lokalni organ, ustanove, mjesne zajednice. Narodna inicijativa se podrazumijeva pravo građana da predstavničkom tijelu predlažu promjenu ili donošenje ustava i zakona. Peticija s ovakvim zahtjevom, potpisanu od strane ustavom određenog broja birača predstavničko tijelo mora da uzme u razmatranje. Parlament je obavezan da vodi pretres o narodnoj inicijativi i da glasa o njegovom usvajanju. Dok je referendum učešde građana u završnom postupku stvaranja prava, dotle je narodna inicijativa učešde građana u početnom postupku, tj. predlaganju prava. Narodni veto je podvrsta zakonskog referenduma putem koga gradjani ukidaju vazenje postojeceg zakona ili nekog drugog opsteg akta. PREDSTAVNICKI I IZBORNI SISTEM Za primjenu predstavnickog sistema bitna su 3 razloga: 1) nemoguce je tehnicki izvesti da svi gradjani ucestvuju u vlasti zbog velikog drzavnog teritorija i velikog broja stanovnika. 2) skoro bi bilo nemoguce uskladiti sve bitne elemente bilo koje odluke i tako imati kvalitetan dokument. 3) jako bi se sporo odvijali poslovi na donosenju odluka. Savremeno politicko predstavnistvo je organizovan oblik opste volje naroda preko svojih legalno izabranih predstavnika koji kao kolektivni organ vrse javnu vlast. Biracko pravo i njegovo ostvarivanje- biracko pravo je pravo gradjanina da bira i da bude biran u predstavnicko tijelo, tj. da ima aktivno i pasivno pravo glasa. Opste biracko pravo podrazumijeva posredovanje prava glasa svih punoljetnih gradjana drzavljana jedne zemlje, s tim da posjeduju poslovnu sposobnost. Ograniceno biracko pravo- ono se sastoji u tome da se ogranici ili iskljuci odredjeni broj gradjana u ostvarivanju ovog prava iako su drzavljani odnosne drzave, punoljetni i imaju poslovnu sposobnost. Zato su izmisljeni razni mehanizmi ogranicenja koje nazivamo cenzusima. Jedan od vrlo rasirenih cenzusa je imovinski cenzus koji se sastoji u tome da gradjanin ne moze biti upisan u biracki spisak i ne moze glasati ako ne placa drzavi odredjen godisnji porez. Zatim se pojavljuje starosni cenzus, po porijeklu, cenzus obrazovanosti i dr. Jednako biracko pravo- to pravo podrazumijeva da svaki gradjanin (birac) ima jedan glas i to sa istom vaznoscu bez obzira na bilo kakve prirodne ili stecene osobine coveka. Nejednako biracko pravo- poznata su 2 nacina: prvo pluralnog votuma ili umnozenog glasa. Po ovom sistemu pojedinci su dobijali vise glasova ( po obrazovanosti, po imovinskom stanju...). drugo, po sistemu kurija, npr. jednu kuriju sacinjavaju gradjani odredjenog cistog porijekla koji dobijaju, recimo po 3 glasa, drugu kuriju sacinjavaju gradjani sa nekim primjesama i dobijaju po 2 glasa. Aktivno biracko pravo pripada svim gradjanima i ogleda se u pravu gradjana da biraju predlozene predstavnike u organe vlasti i druge institucije. Pasivno biracko pravo ogleda se u pravu gradjana da budu birani u predstavnicka tijela. Javni izbori su oni gdje gradjani slobodno bez ogranicenja javno glasaju. Tajni izbori su oni gdje gradjani slobodno bez ogranicenja tajno glasaju za predlozene predstavnike. Neposredni izbori su oni gdje gradjani direktno sami biraju svoje predstavnike. Posredni izbori su tamo gdje gradjani biraju odredjeno biracko tijelo, a zatim to tijelo bira odredjene predstavnike. Sprovodjenje izbora Izborni postupak pocinje u trenutku raspisivanja izbora, a raspisuje ih u skladu sa ustavom i zakonom sef drzave ili parlament. Potrebno je kao prvo uvesti sve birace u biracke spiskove da bi se znala velicina birackog tijela. Zatim potrebno je formirati izborne jedinice, izborne komisije, biracke odbore kao i obavezan niz tehnickih poslova. Biracki spiskovi- vode ih nadlezni opstinski ili drugi drzavni organi. U osnovni (glavni) biracki spisak uvode se svi gradjani koji po zakonu imaju biracko pravo. Iz glavnog birackog spiska prave se izvodi za svako biracko mjesto. Izborne jedinice- nadlezni organ formira odgovarajuci broj izbornih jedinica u kojima se bira jedan ili vise kandidata. Ako se provode visestranacki izbori i primjenjuje proporcijonalni sistem raspodjele mandata tada izborne jedinice mogu biti znatno vece. A ako se primjenjuje vecinski sistem onda izborne jedinice treba da budu manje. Izborna kampanja je aktivnost u predstavljanju programa i kandidata gradjanima s ciljem da pridobiju njihove simpatije i glasove.izborna kampanja obicno prestaje samo 24 do 48 sati prije izbora. Taj period se zove izborna cutnja. Izborne komisije i biracki odbori- u praksi postoji najmanje 2 vrste izbornih komisija i to: izborna komisija za svaku izbornu jedinicu i centralna izborna komisija za cijelo podrucje na kome se odrzavaju izbori. Biracki odbori se formiraju u prosjeku na svakih 1000 do 1500 biraca u okviru izborne jedinica. Izborna tehnika- sama tehnika glasanja moze biti razlicita. Najcesce su to glasacki listici sa imenima kandidata ili nosioca liste pa birac zaokruzuje onaj broj kandidata koliko se bira. Zastita birackog prava- ustavom je garantovano biracko pravo gradjanina. Zastita je obezbijedjena trajno, prije izbora, u vrijeme izbora i nakon izbora. Organi koji pruzaju zastitu su upravni organi, redovni sudovi i ustavni sud. Zastita birackog prava prije izbora odnosi se uglavnom na biracki spisak. Ako organ opstinske uprave odbije izvrsiti upis gradjanin ima pravo zatraziti od nadleznog suda da donese odluku o upisu u biracki spisak. Zastita birackog prava u toku izbora ogleda se i u zabrani da se na dan izbora vodi agitacija na birackim mjestima. Zastita birackog prava po zavrsetku izbora ogleda se u pravu nosilaca izborne liste da uputi prigovor na obracun i raspodjelu palih glasova i dodijeljenih mandata. Prigovor se upucuje centralnoj izbornoj komisiji. Raspodjela mandata prema izbornim rezultatima – koja ce stranka koliko imati svojih predstavnika dobije se primjenom jednog od sledecih nacina raspodjele mandata: 1) sistem vecine (apsolutna i relativna vecina), 2) sistem srazmjernog predstavnistva i 3) mjesoviti sistem srazmjernog i vecinskog predstavnistva. Sistem vecine ima tri varijante: 1) apsolutna vecina od svih biraca upisanih u biracki spisak. Izabran je onaj koji je dobio barem jedan glas preko pedeset posto svih biraca. 2) apsolutna vecina od izaslih biraca na biraliste- prolazi onaj kandidat koji dobije barem jedan glas preko polovine od broja izaslih biraca, stim da je na biraliste izaslo preko polovine ukupnog broja biraca. 3) relativna vecinase najcesce primjenjuje tamo gdje je vise kandidata i gdje izbori idu u drugi krug. Po ovom sistemu prolazi onaj kandidat koji dobije vise glasova od drugih kandidata bez obzira koliko bilo glasova. Sistem srazmjernog predstavnistva (proporcionalni sistem)- primjenjuje se uglavnom tamo gdje su velike izborne jedinice i gdje je veci broj kandidata. Postoji vise oblika primjene sistema srazmjernog predstavnistva: 1) sistem izbornog kolicnika- ukupan broj palih glasova u izbornoj jedinici podijeli se sa brojem poslanika koji se biraju u toj izbornoj jedinici i tako se dobija kolicnik. S tim kolicnikom dijeli se broj dobijenih glasova svake liste. Koliko se puta taj kolicnik nalazi u broju glasova svake liste toliko ce ona dobiti predstavnickih mjesta. 2) Dontov sistem – po ovom sistemu izracunava se ko je koliko dobio mandata tako da se prvo utvrdi koliko je koja lista dobila glasova. Zatim se taj droj (glasovi svake liste) dijele sa 1,2,3,4 itd. sve dotle dok se ne dođe do broja koliko se bira poslanika u toj izbornoj jedinici. Svakoj izbornoj listi daje se toliko mandata koliko se najvedi iznos nalazi u broju dobijenih glasova. 3) Bodenski sistem je isti kao i Dontov sistem samo se preostali brojevi glasova poslije podjele daju najjačoj listi. 4) Hareov sistem se još manje primjenjuje. Po ovom sistemu birač se izjašnjava samo za jednog na listi, a ostale kandidate označava svojim brojevima. Oni koji su dobili najviše budu izabrani, ali do broja poslanika koji se bira. Mješoviti sistem većinskog i srazmjernog predstavništva – po ovom sistemu zemlja se dijeli na male i velike izborne jedinice. U malim izbornim jedinicama se obračunavaju mandati po vedinskom, a u velikim po proporcionalnom sistemu.