TEKSTiL VE MÜHENDiS

66 TMMOB Tekstil Mühendisleri Odasý UCTEA The Chamber Of Textile Engineers Tekstil ve Mühendis The Journal Of Textiles and Engineers YIL 14 SAYI 66 TEKSTÝL VE MÜHENDÝS Nisan 2007 Yýl/Year: 14 Sayý/No:66 Üç ayda bir yayýnlanan hakemli bir dergidir (Refereed journal published quarterly) TMMOB Tekstil Mühendisleri Odasý Adýna Ýmtiyaz Sahibi (Publisher) Melike Anýl YÜKSEL Yayýn Kurulu (Publishing Board) Baþkan (Chairman) Prof. Dr. Ayþe OKUR Üyeler (Members) Prof.Dr.Ayþe OKUR Prof.Dr.Güngör BAÞER Prof.Dr.Emel ÖNDER Prof.Dr.Binnaz MERÝÇ Prof.Dr.Erhan KIRTAY Prof.Dr.Osman BABAARSLAN Prof.Dr.Fatma METE Doç.Dr. Ziya ÖZEK Doç.Dr. Merih SARIIÞIK Doç.Dr. Ender Yazgan BULGUN Yrd.Doç.Dr. Güngör DURUR Yönetim Yeri (Head Office) TMMOB Tekstil Mühendisleri Odasý Anadolu Cad. No: 40/310 Tepekule Ýþ Merkezi Bayraklý/ÝZMÝR Tel: (232) 462 77 16 Faks: (232) 462 76 48 e-posta: [email protected] Þube Temsilcilikleri (Subsidiaries) Bursa: (224) 223 82 49 Denizli: (258) 263 78 95 Güney Bölge: (322) 227 88 30 Ýstanbul: (212) 451 50 92 Ýzmir: (232) 462 77 16 Yayýn Koordinatörü (Publishing Coordinator) Ozan KAYACAN Sorumlu Yazý Ýþleri Müdürü (Managing Editor) Ü. Halis ERDOÐAN Grafik Tasarým (Designed by) Bülent ERDOÐAN Baský (Printed by) MAKALELER MURATA VORTEX ÝPLIK EÐIRME SISTEMI: TEKSTILDEKI YERI VE ÖNEMI Hüseyin Gazi ÖRTLEK, Funda GÖKSEL ÞANTUKLU ÝPLÝK ÜRETÝM TEKNOLOJÝSÝ VE ÝPLÝK ÖZELLÝKLERÝ ÜZERÝNE BÝR ÇALIÞMAÝ Ýlhami ÝLHAN, Osman BABAARSLAN, Pýnar D. BAYKAL TEKSTÝL TERBÝYESÝNDE BÝYOPARLATMA UYGULAMALARI VE PAMUKLU ÖRME KUMAÞLARIN BAZI FÝZÝKSEL VE KÝMYASAL ÖZELLÝKLERÝNE ETKÝSÝ Serin MAVRUZ, R.Tuðrul OÐULATA DOKUMA MAKÝNALARINDA ATKI ATMA SÝSTEMÝ ÜZERÝNE BÝR ÖNGÖRÜ Sadettin KAPUCU, Evrim AFÞAR, Ýsmail ALBAYRAK TEKSTÝL SEKTÖRÜ VE PATENT TESCÝLLERÝ Türkay DERELÝ, Alptekin DURMUÞOÐLU ARTICLES MURATA VORTEX SPINNING SYSTEM: THE ROLE AND IMPORTANCE AT THE TEXTILE MARKETHüseyin Gazi ÖRTLEK, Funda GÖKSEL SLUB YARN MANUFACTURING TECHNOLOGY AND A STUDY ON YARN PROPERTIES Ýlhami ÝLHAN, Osman BABAARSLAN, Pýnar D. BAYKAL BIOPOLISHING TREATMENTS IN TEXTILE FINISHING AND EFFECT ON SOME PHYSICAL AND CHEMICAL PROPERTIES OF COTTON KNITTED FABRICS Serin MAVRUZ, R.Tuðrul OÐULATA A FORECASTING ON WEFT INSERTION SYSTEM OF WEAVING MACHINES Sadettin KAPUCU, Evrim AFÞAR, Ýsmail ALBAYRAK TEXTILE INDUSTRY AND PATENT GRANTS Türkay DERELÝ, Alptekin DURMUÞOÐLU Yerel Süreli Yayýn (Local Periodical Publication) ISSN 300-7599 Baský Tarihi The Journal of Textiles and Engineer Tekstil ve Mühendis TMMOB Tekstil Mühendisleri Odasý UCTEA The Chamber Of Textile Engineers Tekstil ve Mühendis The Journal Of Textiles and Engineers YIL 14 SAYI 66 MURATA VORTEX ÝPLÝK EÐÝRME SÝSTEMÝ: TEKSTÝLDEKÝ YERÝ VE ÖNEMÝ Hüseyin Gazi ÖRTLEK, Funda GÖKSEL * Erciyes Üniversitesi Tekstil Mühendisliði Bölümü, Kayseri *TÜBÝTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuarý (BUTAL), 16190 Bursa. ÖZET Hava jetli iplik eðirme teknolojisinin geliþmiþ bir versiyonu olan Murata Vortex iplik eðirme sistemi (MVS), yeni iplik eðirme teknolojileri içerisinde gelecek vaat eden bir sistem olarak dikkat çekmektedir. Ýlk kez 1997 yýlýnda Murata firmasý tarafýndan tanýtýlan MVS sistemi; 300-450 m/dak üretim hýzý aralýðýnda, % 100 karde pamuk ipliði üretiminin yapýlabildiði tek iplik eðirme teknolojisidir. Bu sistem, ülkemizde 2002 yýlýndan itibaren kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Murata firmasý tarafýndan sistem üzerinde yapýlan iyileþtirme çalýþmalarýnýn da etkisiyle, ülkemiz kýsa stapel iplik üretimi sektöründe, MVS sistemi kullanýmýnýn giderek yaygýnlaþtýðý gözlemlenmektedir. Bu çalýþmada, MVS iplik eðirme sistemi, bu sistemle üretilen ipliklerin yapýsý ve özellikleri hakkýnda bilgiler verilerek, MVS sisteminin genel bir deðerlendirmesi yapýlacaktýr. Anahtar Sözcükler : Vortex, MVS, Hava Jeti, Ýplik eðirme MURATA VORTEX SPINNING SYSTEM: THE ROLE AND IMPORTANCE AT THE TEXTILE MARKET ABSTRACT Murata Vortex Spinning (MVS) system which is a modified version of air-jet spinning technology, gathers attractions as a promising system in the new spinning systems. MVS system was developed by the Japanese firm Muratec and made its first appearance in 1997. MVS is unique system which is to be capable of spinning 100% carded cotton fibers at the delivery speed of 300-450 m/min. MVS machines are used in Turkish Textile Market since 2002. The usage of MVS system in Turkey is spread out as a consequence of modifications of MVS machines by Muratec. In this study the general evaluation of MVS system will be made by given some information about MVS system and MVS yarn properties. Keywords :Vortex, MVS, Air jet, Yarn spinning The Journal of Textiles and Engineer Tekstil ve Mühendis Murata Vortex Ýplik Eðirme Sistemi: Tekstildeki Yeri Ve Önemi Hüseyin Gazi ÖRTLEK Funda GÖKSEL 1. GÝRÝÞ Hem ihracat hem de istihdam bakýmýndan ülke ekonomimiz için büyük önem arz eden tekstil sektöründe, günümüz tüketicilerinin ürün özelliklerinden beklentileri her geçen gün deðiþerek artmaktadýr. Bunun yanýsýra, gittikçe zorlaþan rekabet koþullarý ve artan maliyetler üreticiler üzerinde büyük baský oluþturmaktadýr. Bu koþullarda, tekstil sektörünün önemli bir kýsmýný oluþturan kesikli lif iplikçiliðinde, deðiþen yaþam biçimine uygun olarak, insanlarýn tekstil ürünlerinden beklentilerinde oluþan farklýlýklarý karþýlayabilecek özellik ve kalitede iplikleri, düþük maliyetlerle üretebilmek gerekmektedir. Kesikli liflerden iplik üretiminde en yaygýn, en esnek ve elde edilen iplik kalitesi yönünden en fazla benimsenmiþ olan sistem, ring iplikçilik sistemidir. Günümüzde, dünya üzerinde kurulu 160-170 milyon ið ile yýlda yaklaþýk 22 milyon ton iplik üretimi gerçekleþtirilmektedir. Bu üretimin 15 milyon tonunu Ne 50 inceliðine kadar olan iplikler, kalan 7.5 milyon tonunu ise daha ince iplikler oluþturmaktadýr (Ömeroðlu 2003). Ring iplikçilik sisteminde büküm verme potansiyeli olarak belirli limitlere ulaþýlmýþtýr. 1990'lý yýllarýn baþýnda ring iplik eðirme makinelerinde, 25.000 dev/dak ið devrine kadar çýkýlmýþtýr. Daha sonraki yýllarda ise ið devrinde bir artýþ görülmemiþtir. Kopça-bilezik arasýndaki sürtünme, ið devrini sýnýrlandýrmaktadýr. Ring iplik eðirme sisteminde üretim hýzý sýnýrlarýnýn son noktasýna gelinmiþ olmasý sebebiyle, ring iplikçiliðindeki geliþtirme çalýþmalarýnýn yaný sýra yeni iplik eðirme teknolojileri ile ilgili yapýlan çalýþmalar da hýzla devam etmektedir. Yeni iplikçilik sistemleri içerisinde, endüstriyel olarak kabul görenlerini; açýk-uç rotor, açýk-uç friksiyon, örtülü (sarýmlý), hava jetli ve vortex iplik eðirme sistemi þeklinde sýralamak mümkündür. Japon Muratec firmasý tarafýndan geliþtirilen MVS iplik eðirme teknolojisi ile, Ne 15-70 numara aralýðýnda %100 sentetik (38 mm uzunluða kadar polyester, viskon, lyocell, akrilik v.s) ve karýþým ipliklerinin yanýsýra, karde %100 pamuk ipliði üretimi de mümkün olmaktadýr (Anonim 2003). Ne 20-30 numara aralýðýnda 450 m/dk çýkýþ hýzýnda iplik üretiminin mümkün olmasý, MVS sisteminin cazibesini arttýrmaktadýr. 2. MVS Ýplik Eðirme Prensibi MVS iplik eðirme makinelerinde, 4 silindirli ve apronlu bir çekim sistemi kullanýlmýþtýr. Hammadde, ikinci ya da üçüncü pasaj cer þeridi formunda makinaya beslenmektedir. Hava jetli (MJS-Murata Jet Spinner) iplik eðirme makinalarýndan farklý olarak, bu sistemde ters yönde dönen iki hava jeti yerine farklý yapýda tek bir jet kullanýlmaktadýr. Çekim sistemi ön silindirlerinden çýkan lifler, düze tarafýndan oluþturulan hava emiþi yardýmýyla bir geçiþ kanalý içerisine çekilirler. Geçiþ kanalý düze bloðu ve iðne tutucudan oluþmaktadýr. Þekil 1'de, iðne tutucunun þematik görünümü verilmiþtir. Ýðne tutucu belirli bir açýyla boylamasýna uzanan bir rehber yüzeye ve içi oyuk ið içerisine doðru yönlenmiþ, dýþarý doðru çýkan kýlavuz bir iðneye sahiptir. Þekil 1. Ýðne tutucu ve iðne (U.S. Patent 5,528,895) Geçiþ kanalýnýn ardýndan lifler, içi oyuk ið içerisine emilirler. Bu esnada lifler, içi oyuk ið giriþinde farklý yönlerden belirli bir açýyla verilen sýkýþtýrýlmýþ havanýn oluþturduðu kuvvet ile yalancý büküme maruz kalýrlar. Oluþan büküm yukarýya doðru kayma eðilimindedir. Ýðne tutucudan dýþarý doðru sarkan iðne, bükümün yukarýya doðru kaymasýný engeller. Böylece bazý liflerin üst kýsýmlarý çekim sistemi çýkýþ silindirlerinin kýstýrma çizgisinden ayrýlýr ve açýk tutulur. Þekil 2'de MVS sisteminde iplik oluþum bölgesinin þematik görünümü verilmiþtir. Yeni geliþtirilen iplik eðirme yöntemlerinde büküm verme elemaný ile sarým elemaný birbirinden ayrý tutulmuþ olup, bu sayede yüksek hýzlarda üretim imkaný saðlanmaktadýr. Ayrýca iplik eðirme prosesinde bazý iþlem basamaklarý elimine edilerek, personel ve yer gereksiniminde önemli ölçüde azalma saðlanmýþ ve otomasyon imkanlarý arttýrýlmýþtýr. Ancak yeni iplik eðirme teknolojilerinin de, hammadde ve üretilebilen iplik özelliklerine iliþkin çeþitli dezavantajlarý bulunmaktadýr. Þekil 2. Murata Vortex sisteminde iplik oluþumu (Gray 1999) The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 2 Tekstil ve Mühendis Murata Vortex Ýplik Eðirme Sistemi: Tekstildeki Yeri Ve Önemi Hüseyin Gazi ÖRTLEK Funda GÖKSEL Murata firmasýnýn en son geliþtirdiði ve 2003 yýlý ITMA fuarýnda tanýttýðý MVS 861 model iplik eðirme makinasýnda üretim hýzý aralýðý 300-450 m/dk olarak geniþletilmiþtir. Makina üzerindeki maksimum ið sayýsý 72'den 80'e çýkartýlmýþtýr. Ayrýca makina boyutlarý bir miktar küçültülerek, daha kompakt bir iplik eðirme makinasý elde edilmiþtir. MVS 861 makinalarýnda, önceki vortex iplik eðirme makinalarýndan farklý olarak, üretilen bobinlerin kullanýlacaklarý iþlemlerin performansý açýsýndan son derece önemli olan bobin sarým gerginliðinin daha düzgün olmasýný saðlamak amacýyla, sarým makaralarý geliþtirilerek kullanýlmýþtýr. Çýkýþ silindirleri ile sarým silindirleri arasýna yerleþtirilen sarým makaralarý, atký akümülatörlerine benzer þekilde görev yaparak ipliðin düzgün gerginlikte sarýlmasýna yardýmcý olmaktadýr (Oxenham 2003). MVS 861 vortex iplik eðirme makinalarýndaki diðer bir yenilik te, MVS 810 ve MVS 851 vortex iplik eðirme makinalarýndan farklý olarak düz bobinlerin yaný sýra konik bobin kullanýmýnýn da mümkün olmasýdýr (Anonim 2003). Çift katlý iplik üretimi için geliþtirilen MVS 81 T vortex iplik eðirme makinalarýnda ise, iki eðirme pozisyonunda elde edilen iplikler ayný iplik temizleyici ve parafinleme ünitesinden geçtikten sonra ayný bobine sarýlabilmekte, ardýndan da ikiye-bir büküm makinalarýnda büküm iþlemine tabii tutularak çift katlý iplik üretilebilmektedir. Murata vortex iplik eðirme makinalarý ile iplik üretiminde, genel olarak iki önemli problemle karþýlaþýlmaktadýr. Bunlardan birincisi, özellikle kýsa lif oraný yüksek hammaddelerle çalýþýlmasý durumunda görülen yüksek telef oranlarýdýr. Ýkincisi ise uygun þekilde temizlenmemiþ hammaddelerle çalýþma durumunda ortaya çýkan düze kirlenmesidir. 4. MVS Ýpliklerinin Yapý ve Özellikleri Bu bölümde, vortex ipliklerinin yapý ve özellikleri hakkýnda literatürde mevcut sýnýrlý sayýdaki çalýþmalardan yararlanýlarak bilgi verilmeye çalýþýlacaktýr. 4.1. MVS Ýpliklerinin Yapýsý Basal ve Oxenham (2003) elektron mikroskobu (SEM) altýnda yaptýklarý incelemede, vortex ipliklerinin yapýsýnýn hava jeti iplikleri gibi merkezde bükümsüz uzanan çekirdek lifleri ile bu lifler üzerine sarýlan sargý liflerinden oluþtuðunu belirtmiþlerdir. Þekil 6'da verilen fotoðraflardan görüldüðü gibi, vortex iplikleri sargý liflerinin büküm yönünün tersi yönde el yardýmýyla açýlmaya çalýþýlýrsa merkezde uzanan bükümsüz lifler bükümlü hale geçerken sargý lifleri bükümsüz hale geçmektedir. Vortex iplik eðirme makinalarýnda, çekim sistemi 3. ya da 4. silindirlerine farklý renkte fitiller beslenerek (A) (B) fantazi vortex iplik üretimi mümkündür. Þekil 5'de fantazi vortex iplik üretim sistemi ve üretilen iplik yapýsý Þekil 6. Vortex ipliðinin elektron mikroskobu altýnda görülmektedir. çekilmiþ fotoðraflarý [A-Normal, B- Bükümü açýlmýþ] (Basal ve Oxenham, 2003) Artzt (2000), vortex ipliðinin yüksek sargý lif oranlý özel yapýsý nedeniyle hava jetli ipliklere nazaran ring Þerit ipliklerine görünüm olarak daha fazla benzediðini Çekim belirtmiþtir. Vortex iplik üretimi sýrasýnda eðirme Sistemi bölgesindeki birçok lif, iðnenin büküm yayýlýmýný önleyici fonksiyonu nedeniyle, yalancý büküm etkisine girmemektedir. Liflerin bir uçlarýnýn demet formundaki lif topluluðundan ayrýlmalarý demetin tüm dýþ çevresi boyunca oluþtuðu için üretilen vortex ipliklerin Þekil 5. Fantazi vortex ipliði ve üretim sistemi (Anonim yapýsýndaki sargý lifi oraný hava jetli ipliklere oranla çok 2000d) daha yüksektir (Basal 2003, Oxenham 2001). Fantazi MVS ipliði The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 4 Tekstil ve Mühendis Murata Vortex Ýplik Eðirme Sistemi: Tekstildeki Yeri Ve Önemi Hüseyin Gazi ÖRTLEK Funda GÖKSEL Vortex iplik yapýsý, iplik uzunluðu boyunca deðiþim göstermektedir. Basal (2003) izleyici lif tekniði kullanarak %100 pamuk vortex iplik yapýsýndaki lif yerleþimini incelediði çalýþmasýnýn sonunda, vortex iplik yapýsýndaki lifleri; iplik özüne paralel uzanan lifler, ipliðin akýþ yönüne göre arka uçlarý iplik içerisine gömülü lifler, ön uçlarý iplik içerisine gömülü lifler, her iki ucu da iplik içerisine gömülü lifler, ilmek formunda lifler ve karýþýk lifler olarak 6 sýnýfa ayýrmýþtýr. 4.2. MVS Ýpliklerinin Özellikleri Basal ve Oxenham (2003), farklý karýþým oranlarýnda ürettikleri Ne 36 inceliðinde, polyester/pamuk vortex (MVS) ve hava jeti (MJS) ipliklerle yaptýklarý çalýþmada, MVS ipliklerinin daha düþük kütlesel düzgünsüzlük, hata ve tüylülük deðerlerine sahip olduðunu belirtmiþlerdir. Ayrýca; MVS iplikleri, %100 poliester iplikleri hariç üretilen tüm karýþým oranlarýnda, MJS ipliklerinden daha yüksek mukavemet deðerine sahip bulunmuþlardýr. Karýþým ipliklerdeki pamuk oraný arttýkça, MVS iplikleri ile MJS iplikleri arasýndaki mukavemet farký da artmýþtýr. Üretilen %100 poliester MVS ve MJS ipliklerinin mukavemet deðerleri ise ayný bulunmuþtur. Bu durumun, MVS iplik yapýsýndaki hava jeti ipliklere kýyasla artmýþ olan sargý lifi oranýndan kaynaklandýðý belirtilmiþtir. Artan sargý lifleri sayýsý ile birlikte artan radyal yöndeki kuvvet, merkezde bükümsüz uzanan liflerin birbirleri ile etkileþimini arttýrmaktadýr. Mukavemet özelliklerinde görülen bu durumun tersine, kopma uzamasý bakýmýndan MJS ipliklerinin MVS ipliklerinden daha yüksek deðerlere sahip olduklarý belirtilmiþtir. MJS ipliklerinde sargý lifleri oraný MVS ipliklerine nazaran daha az olduðu için, bir yük altýnda merkezde bükümsüz uzanan liflerin birbirleri üzerinde hareket edebilmeleri MJS ipliklerinde daha kolay olmaktadýr. dirençleri, ring ve rotor ipliklerinden üretilen örme kumaþlara göre daha iyi bulunmuþtur (Anonim 1999). Cotton Incorporated tarafýndan Ne 24/2 inceliðinde katlý vortex ve ring iplikleri ile yapýlan bir baþka çalýþmada, vortex ipliklerinin benzer þartlarda üretilen ring ipliklerine göre daha düþük tüylülüðe sahip olduðu belirtilmiþtir. Ayrýca katlý iplik üretiminde vortex iplikleri ile çalýþýlmasý durumunda, ring ipliklerine göre yaklaþýk %21 oranýnda daha az katlý büküm deðerinde çalýþýlabileceði belirtilmiþtir (Anonim 2000a). Vortex ipliklerden üretilen örme ve dokuma kumaþlarýn aþýnma ve boncuklanma dirençlerinin, benzer þartlarda ring ve rotor ipliklerinden üretilen kumaþlara göre daha yüksek olduðu belirtilmektedir. Ayný hammaddeden, ayný incelikte üretilen ring, rotor ve vortex ipliklerinden ayný þartlarda üretilmiþ ham ve boyalý haldeki örme kumaþlarla yapýlan bir çalýþmada, ölçüm yapýlan tüm devirlerde en düþük aðýrlýk kaybý vortex ipliklerinden üretilen kumaþlarda görülmüþtür. Yine üretilen kumaþlara ham ve boyalý halde uygulanan boncuklanma testleri sonucunda, vortex ipliklerinden üretilen kumaþlarýn en yüksek boncuklanma dayanýmýna sahip olduðu tespit edilmiþtir. Bu kumaþlarý sýrasýyla ring ve rotor ipliklerinden üretilen kumaþlar takip etmektedir. Bu durumun vortex iplik yapýsýnýn merkezde bükümsüz uzanan lifler üzerine düzgün bir þekilde sarýlmýþ liflerden oluþmasý ile iliþkili olduðu belirtilmiþtir. Ýplik yapýdaki sarým lifleri ile iliþkili olarak vortex ipliklerinin sahip olduklarý düþük tüylülük özelliðinin de, bu ipliklerden üretilen örme kumaþlarýn yüksek aþýnma ve boncuklanma dayanýmý özelliði üzerinde etkili olduðu ifade edilmiþtir (Örtlek ve Ülkü 2005). Ayrýca vortex ipliklerinden üretilen kumaþlarýn, ayný þartlarda ring ipliklerinden üretilen kumaþlara göre daha iyi nem alma ve daha çabuk kuruma özelliðine sahip Cotton Incorporated tarafýndan yapýlan bir çalýþmada, olduðu belirtilmektedir (Anonim 2000c). farklý inceliklerde (Ne 13/1, Ne 18/1, Ne 20/1, Ne 30/1 ve Ne 40/1), vortex, ring ve rotor eðirme sistemleri ile 5. MVS Sisteminde Ýplik Üretim Maliyeti üretilen %100 pamuk karde ipliklerinin fiziksel Üretimde bulunmak için, iþletmenin saðlamýþ olduðu özellikleri ile bu ipliklerin örme kumaþ formundaki girdiler karþýlýðýnda yaptýðý ödemelere “maliyet” adý performans deðerleri karþýlaþtýrýlmýþtýr. Çalýþmanýn verilmektedir. Ýþletmelerin girdileri belirli bir üretim sonunda, vortex ipliklerinin hata ve tüylülük sürecinden geçerek, mal ve hizmete dönüþmüþ olarak deðerlerinin genel olarak ring ve rotor ipliklerinden çýkmaktadýr. Mal ve hizmetlerin satýþa hazýr duruma daha düþük olduðu belirtilmiþtir. Vortex ipliklerinden gelinceye kadar oluþan her türlü maliyete, üretim örme kumaþ üretiminde, bu kumaþlarýn boyanmasýnda, maliyeti denilmektedir. Üretim maliyet faktörleri genel bitim iþlemlerinde, ring ve rotor iplikleri ile çalýþýlmasý olarak, deðiþken ve sabit maliyetler olmak üzere iki durumuna göre herhangi farklý bir iþleme gerek grupta incelenebilir. olmadýðý belirtilmiþtir. Vortex ipliklerinden üretilen örme kumaþlarýn, yüzey parlaklýklarý, boncuklanma Deðiþken maliyetler, iþletmenin üretim miktarýnýn artmasý ile artan, azalmasý ile azalan maliyetlerdir. The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 5 Tekstil ve Mühendis Murata Vortex Ýplik Eðirme Sistemi: Tekstildeki Yeri Ve Önemi Hüseyin Gazi ÖRTLEK Funda GÖKSEL Bunlar; - Hammadde maliyeti - Ýþçilik maliyeti, - Enerji maliyeti, - Yardýmcý madde maliyeti, - Diðer maliyetlerdir. Sabit maliyetler adýndan da anlaþýlacaðý gibi üretim miktarýndaki deðiþime baðlý olmayan, sabit maliyet giderleridir. Üretim yapýlsa da yapýlmasa da bu giderler kaçýnýlmazdýr. Ancak üretim miktarý arttýkça, toplam sabit maliyetler daha fazla miktarlara bölündükleri için birim üretim baþýna sabit maliyette azalma görülür. Bu maliyetler, - Amortisman, - Sermaye faizi, - Diðer maliyetlerdir. Ülkemizde ring ipliði üretiminde hammadde maliyetinin deðiþken maliyetlerin % 67'sini oluþturduðu, rotor ipliði üretiminde ise bu oranýn % 76 seviyelerinde olduðu belirtilmiþtir (Kuþçuoðlu ve Koç 2003). Hammadde maliyetinin deðiþken maliyetler içerisindeki oraný, zaman içerisinde hammadde fiyatlarýnda oluþan deðiþikliklere baðlý olarak deðiþmektedir. Kesikli lif iplikçiliðinde kullanýlan teknolojiye baðlý olarak deðiþen telef miktarlarý da hammadde maliyeti üzerinde etkili bir diðer faktördür. Vortex iplik eðirme makinasýnda, kýsa lif oraný yüksek hammaddelerle çalýþýlmasý durumunda görülen yüksek telef oranlarý, bu sistemle karde pamuk ipliði üretiminde hammadde maliyetinin artmasýna neden olmaktadýr (Örtlek ve ark. 2004). þeklinde genel bir sýnýflandýrma yapmak mümkündür. En yüksek enerji tüketimi makinalarýn tahrikinde meydana gelmektedir. Enerji tüketiminde makinalarý sýrasýyla iklimlendirme ve aydýnlatma tertibatlarý izlemektedir. Kýsa stapel iplik üretimi deðiþken maliyetleri içerisinde enerji maliyetinin oraný ülkemizde, ring ipliði üretiminde %15, rotor ipliði üretiminde ise %14 olarak belirtilmiþtir (Kuþçuoðlu ve Koç 2003). Vortex iplik eðirme sistemlerinde, fitil ve bobinleme iþlemlerinin elimine edilmiþ olmasý, ring sistemine göre yaklaþýk %50 oranýnda yer tasarrufu saðlamaktadýr (Anonim 2003). Fitil ve bobinleme iþlemlerinin elimine edilmesinden kaynaklanan enerji tasarrufu, saðlanan yer tasarrufunun sonucu olarak aydýnlatma ve iklimlendirmeye baðlý enerji tüketiminde görülen azalma ile birlikte vortex sistemine, ring sistemine göre önemli oranda üstünlük kazandýrmaktadýr. En son geliþtirilen MVS 861 vortex iplik eðirme makinalarý, önceki versiyon MVS 810 ve MVS 851 vortex iplik eðirme makinalarýna göre sýrasýyla yaklaþýk %30 ve %25 oranlarýnda daha düþük birim enerji maliyeti ile çalýþmaktadýr (Anonim 2000c). MVS iplik eðirme makinalarý enerji tüketiminde görülen bu iyileþme, enerji maliyetinin yüksek olduðu ülkemizde, MVS makinalarýnýn pazar bulma þansýný artýrmaktadýr. Yardýmcý madde maliyetlerini; makina bakým, yedek parçalar, yaðlar, temizleme malzemeleri ve binalarýn bakýmý gibi giderler oluþturmaktadýr. Türkiye'de iplik üretimi deðiþken maliyetleri içerisinde yardýmcý madde maliyetlerinin oraný, ring ve rotor ipliði üretiminde %2 olarak belirtilmiþtir (Kuþçuoðlu ve Koç 2003). Vortex sisteminde makina bakým maliyetlerinin, sistem üzerinde dönen mekanik parçalarýn az olmasý nedeniyle, konvansiyonel sistemlerden daha düþük olduðu Ýþçilik maliyetinde, kullanýlan iþçi sayýsý, iþçilik belirtilmektedir (Anonim 2000d). ücretleri ve iþgücü verimliliði temel faktörlerdir. Ülkemizde, iplik üretimi deðiþken maliyetleri Ülkemiz, ring ve rotor iplik üretiminde; birim yatýrým içerisinde, iþçilik maliyetinin oraný ring ipliði üretimi maliyetinin en yüksek olduðu ülkelerden birisidir. MVS için %16, rotor ipliði üretimi için ise %8 olarak sisteminde, ring sistemine göre bazý iþlem belirtilmiþtir (Kuþçuoðlu ve Koç 2003). Murata firmasý kademelerinin elimine edilmiþ olmasý ve sistemin sahip tarafýndan, saatte 330 kg, Ne 30 inceliðinde karde % 100 olduðu yüksek üretim kapasitesi nedeni ile, MVS pamuk ipliði üretim kapasitesine sahip olarak tasarlanan sistemi birim yatýrým maliyetinin, ring sistemine göre model ring ve vortex iplik üretim tesisleri üzerinden daha düþük olacaðý düþünülmektedir. yapýlan karþýlaþtýrmada, vortex sisteminin ring sistemine göre iþçi sayýsýnda % 60 oranýnda tasarruf saðladýðý belirtilmiþtir (Anonim 2000d). Ýplik iþletmelerinde tüketilen enerjinin kullaným yerleri olarak makinalarýn tahriki, iklimlendirme ve aydýnlatma The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 6 Tekstil ve Mühendis Murata Vortex Ýplik Eðirme Sistemi: Tekstildeki Yeri Ve Önemi Hüseyin Gazi ÖRTLEK Funda GÖKSEL 6. Sonuç ve Öneriler Bu çalýþmada, yaklaþýk 10 yýllýk bir geçmiþi olan, MVS iplik eðirme sistemi, bu sistemle üretilen ipliklerin yapýsý ve özellikleri hakkýnda bilgiler verilerek, MVS sisteminin genel bir deðerlendirmesi yapýlmaya çalýþýlmýþtýr. Sistemin avantajlarýný maddeler halinde özetleyecek olursak; - Hava jetli iplik eðirme sistemlerinin yeni bir versiyonu olan MVS sisteminde; üretilen iplik numarasýna baðlý olarak deðiþmekle birlikte, ring sisteminin yaklaþýk 20, rotor sisteminin ise yaklaþýk 3 katý hýzlarda iplik üretimi mümkündür. - MVS sistemi ile üretilen iplikler, çok düþük tüylülük özelliðine sahiptirler. - MVS ipliklerinden örülen kumaþlarýn aþýnma ve boncuklanma dayanýmlarý yüksektir. - MVS ipliklerinden örülen kumaþlar yüksek nem alma ve çabuk kuruma özelliklerine sahiptir. - MVS sisteminde fitil ve bobinleme iþlemlerinin elimine edilmiþ olmasý, ring sistemine göre yer ve çalýþan iþçi sayýsýnda tasarruf saðlamaktadýr. Bu avantajlarýna karþýn, MVS sisteminde kýsa lif oraný yüksek hammaddelerle çalýþýlmasý durumunda görülen yüksek telef oranlarý, bu sistemle karde pamuk ipliði üretiminde hammadde maliyetinin artmasýna neden olmaktadýr. MVS sistemi mevcut haliyle poliester, viskon, karýþým iplikler ve penye pamuk ipliði üretimi için uygun görülmektedir. Vortex iplik eðirme sistemi yeni bir sistem olup, bu sistemle ilgili olarak baðýmsýz kiþi ve kurumlarca yapýlan çalýþmalar sýnýrlý sayýdadýr. Sistem üzerinde, modal, lyocell gibi farklý selülözik liflerle ya da coolmax, dri-relase gibi çeþitli modifiye polyester lifleri ile yapýlacak çalýþmalar, farklý lifler için üretim parametreleri ile iplik özellikleri arasýndaki iliþkilerin ortaya konmasýný ve sistemin daha iyi anlaþýlmasýný saðlayacaktýr. Ayrýca bu tür çalýþmalar, katma deðeri yüksek, nitelikli spor ve iç giyim ürünleri için farklý ve özellikli ipliklerin üretilmesine yardýmcý olacaktýr. Kaynaklar Anonim, “Murata Vortex Spinning Comparison”, Cotton Incorporated Fiber Processing Technical Service Research Report, North Caroline, 16 p. 1999. Anonim, “Evaluation of MVS Plied Yarn in Pile Fabric”, Cotton Incorporated Fiber Processing Technical Service Research Report, North Caroline, 5 p. 2000a. Anonim, “No.851 Murata Vortex Spinner”, Instruction Manuel, Murata Machinery Limited. p.1-348, 2000b. Anonim, “Muratec Air Creations, Yarn & Fabric Guide Book”, Customer Information Brochure, Murata Machinery Limited, 14 p. 2000c. Anonim, “Murata Vortex Spinner, Murata Jet Spinner, Muratec Air Generations”, Customer Information Brochure, Murata Machinery Limited, 18 p. 2000d. Anonim, “No. 861. Murata Vortex Spinner, Customer Information Brochure”, Murata Machinery Limited, 15 p. 2003. Artzt, P.,“Yarn Structures in Vortex Spinning”, Melliand, Vol. 6, E116, 2000. Basal,G., “The Structure and Properties of Vortex and Compact Spun Yarns”, Ph.D. Thesis (unpublished), Fiber and Polymer Science, NCSU, Raleigh, p.1-139, 2003. Basal,G., Oxenham, W., “Vortex Spun Yarn vs. Air-Jet Spun Yarn”, AUTEX Research Journal, Vol. 3. No.3, September, 96-101, 2003. Gray, W, M., “How MVS Makes Yarns”, 12th Annual Engineer Fiber Selection System Conference Papers, May. 1999. Kuþçuoðlu, R., Koç, E., “Ring ve Open-End Ýplik Üretim Maliyetleri ve Maliyet Unsurlarý”, Tekstil Teknoloji , Temmuz, 132-152, 2003. Oxenham, W., “Fasciated Yarns-A Revolutionary Development?”, Journal of TATM, Vol.1. No.2. 2001. Oxenham, W., “Spinning Machines At ITMA'03”, J TATM (Journal of TATM), Vol.3, Issue. 3, 2003. Ömeroðlu, S., “Kompakt Ýplikçilik Sisteminde Üretilen Ýpliklerin Yapýsal Özellikleri ve Bazý Üretim Parametrelerinin Etkileri Üzerine Bir Araþtýrma”, Doktora Tezi (yayýnlanmamýþ), Uludað Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 146 s, 2003. Örtlek, G. H., Þener, M., Ülkü, Þ., “Vortex (MVS) Ýplik Üretim Maliyetinin Analizi ve Konvansiyonel Sistemlerle Karþýlaþtýrýlmasý”, Tekstil Teknoloji, Aðustos, 82-92, 2004. Örtlek, G. H., Ülkü, Þ., “Pilling and Abrasion Performances of Murata Vortex Spun Cotton Yarns”, Melliand International, No.4, 287-289, 2005. U.S. Patent, 5,528,895 The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 7 Tekstil ve Mühendis TMMOB Tekstil Mühendisleri Odasý UCTEA The Chamber Of Textile Engineers Tekstil ve Mühendis The Journal Of Textiles and Engineers YIL 14 SAYI 66 ÞANTUKLU ÝPLÝK ÜRETÝM TEKNOLOJÝSÝ VE ÝPLÝK ÖZELLÝKLERÝ ÜZERÝNE BÝR ÇALIÞMA Ýlhami ÝLHAN, Osman BABAARSLAN, Pýnar D. BAYKAL Çukurova Üniversitesi, Tekstil Mühendisliði Bölümü Balcalý / Adana ÖZET Günümüz tekstil sektöründe rekabet þartlarýnýn gittikçe artmasý nedeniyle sektörün ulusal ve uluslararasý ölçekte varlýðýný korumak ve geliþme saðlayabilmek için katma deðeri yüksek ve modaya yönelik ürünler üretmesi zorunlu hale gelmiþtir. Fantezi iplikler ve onun bir türü olan þantuklu iplikler bu kapsamda önem taþýmaktadýr. Þantuklu iplikler deðiþik iplik üretim sistemleriyle çeþitli yapýlarda üretilebilmektedir. Þantuklu ipliklerin üretim sistemleri ve iplik kalite deðerlerinin ölçüm yöntemleri üzerine Ar-Ge faaliyetleri devam etmektedir. Bildiri kapsamýnda þantuklu iplik üretim teknolojisi ve yeni geliþmeler hakkýnda bilgi verilecektir. Þantuklu iplikler en yaygýn olarak ring iplik makinesine ilave edilen donanýmlar yardýmýyla üretilmektedir. Bunun yanýnda yardýmcý donanýmlarla ring ipliðine elastan dahil edilmesi de mümkün olduðundan “elastan içerikli þantuklu iplik” üretimi olanaklý hale gelmektedir. Bu kapsamda normal bir ipliðe þantuk, elastan, þantuk ve elastanýn birlikte ilavesinin o ipliðin kalite deðerlerine etkisini araþtýran bir deneysel çalýþma da yapýlmýþtýr. Bildiri kapsamýnda bu çalýþmanýn sonuçlarý da sunulmuþtur. Yapýlan çalýþma genel olarak düz ipliðe efekt (elastan, þantuk) ilavesinin ipliðin kalite deðerleri üzerinde etkili olduðunu göstermiþtir. Anahtar Sözcükler :Fa ntezi Ýplik, PES/VÝS Özlü Ýplik, Þantuk Efekti, Elastan SLUB YARN MANUFACTURING TECHNOLOGY AND A STUDY ON YARN PROPERTIES ABSTRACT Nowadays, because of high competititon in textile industry firms are forced to manufacture high value added and fashionable textile products in order to keep their positions or to improve in national and international area. Fancy yarns and slub yarns as a kind of fancy yarns must have been payed attention in view of mentioned point above. Slub yarns can be produced in different forms and by different manufacturing systems. R&D studies continue to be made on slub yarn making systems and measurement quality of slub yarn. In this article some informations have been given about slub yarn manufacturing technology and new developments. Generally, slub yarns are produced using the ring machines on which slub yarn mechanism mounted. In these systems, elastane fibers can be added into the ring yarn. It is possible to manufacture the slub yarn contains elastane fibre. In this work, an experimental study in which the effect of adding slub, elastane and both of two into normal ring yarn on yarn properties are investigated is also performed. In this article, the results of this work have been presented. It is concluded that the adding some effects (elastane, slub) into the normal yarn affects on quality of yarn. Keywords :Fancy Yarn, PES/VIS Core Yarn, Slub Effect, Elastane The Journal of Textiles and Engineer Tekstil ve Mühendis Þantuklu Ýplik Üretim Teknolojisi Ve Ýplik Özellikleri Üzerine Bir Çalýþma Ýlhami ÝLHAN Osman BABAARSLAN Pýnar D. BAYKAL 1. Giriþ Dünyada tekstil ve hazýr giyim alanýnda rekabet gittikçe artmakta ve kâr marjlarý da düþmektedir. Türkiye'nin sýradan tekstil ürünleri sýnýfýnda Çin, Hindistan gibi Asya ülkeleri ile rekabet etmesi oldukça zordur. Bu nedenle istihdamý düþünerek sýradan ürünlerin üretiminden vazgeçmemekle birlikte, üreticilerin sýradýþý ve katma deðeri yüksek ürünler üretmeye yönelmesi gerekmektedir. Çünkü, bu tip ürünler üst gelir grubuna hitap etmekte olup, moda ve marka yaratmak için olumlu özelliklere ve avantajlara sahiptir. Bu durum sýradýþý ürünleri satýlabilirlik ve kârlýlýk açýsýndan aranýlýr kýlmaktadýr. Günümüzde, geliþmiþ ülkeler tekstil sektöründe sýradan ürün sýnýfýný baþka ülkelere býrakarak bilgiye, teknolojiye, yaratýcýlýða dayalý çok iþlevli akýllý kumaþlar, tasarým ve marka, modaya yönelik albenili kumaþlar, eko-tekstil ürünleri, dokusuz yüzey teknolojileri, tekstilde nano-teknoloji uygulamalarý, teknik tekstiller gibi konularda faaliyetlerini yoðunlaþtýrmýþlardýr. Tekstil, ülkemizin en birikimli ve güçlü sanayisi olup, tüm olumsuzluklara karþýn halâ ekonominin lokomotifi durumundadýr. Bu durumda, tekstil sektörü dünya pazarlarýndaki payýný korumak ve geliþtirmek için nitelikli ve katma deðeri yüksek ürünler üretebilecek þekilde yeniden yapýlanmalýdýr (Tarakçýoðlu, 2004). Son yýllarda, ülkemiz modaya yönelik albenili kumaþlar ve tekstil ürünleri üretmeyi, markalaþmayý bir yöntem olarak benimsemiþ olup çalýþmalar bu yönde yoðunlaþmýþtýr. Bu durum özel ve tüzel kurumlarca yürütülen çeþitli projelerden anlaþýlmaktadýr. Bu projelerden bazýlarý aþaðýdadýr: ? - Moda Tekstil Ýþ Kümesi Projesi (ÝTKÝB, DTM), 2003 ? - Ufuk 2010 Türk Hazýr Giyim Sektöründe Yeniden Konumlandýrma Projesi (TGSD), 2003 ? - Turquality Projesi (DTM, TÝM, Ýhracatçý Birlikleri), 2004 ? - TÜBÝTAK Teknoloji Platformlarý Programý, Tekstil Teknoloji Platformu, 2006 ? - DTM Tekstil ve Konfeksiyon Sektörü Ýhracat Stratejisi, 2007-2009 çeþitli uygulama alanlarý vardýr. Örneðin; denim iplikler ve kumaþlar, gömlekler, moda tasarým giysileri, ev tekstilleri, örme giysiler vs. bu grupta sayýlabilir (Amsler, 2004). Modaya yönelik, albenili, özgün tekstil ürünleri üretmek için, çok çeþitli fantezi iplikler, karýþým iplikler yoðun olarak kullanýlmaktadýr. Fantezi iplikler doðasý gereði sýnýrsýz sayýda deðiþik yapý, renk ve desende üretilebilmektedir. Bu nedenle özgün ürünler üreterek, moda ve marka akýmlarý yaratma konusunda çok büyük avantajlara sahiptir. Bunun yanýnda, üretiminde özel teknolojilerin, yaratýcýlýk ve tasarým tekniklerinin kullanýlmasý gerekmektedir. Ayrýca fantezi iplikler, genellikle küçük partiler halinde talep edilmesi nedeniyle de, AB ülkeleri gibi hedef pazar ülkelere yakýn ve esnek bir tekstil üretim yapýsýna sahip olan ülkemiz için avantajlý ürünler grubuna girmektedir. Türkiye bu konuda rekabet içinde olduðu ülkelere göre bir çok avantaja sahiptir. Bunlar; Avrupa ülkelerine yakýnlýk, süregelen ticarî iliþkiler, deneyim, birikim ve beceri düzeyi, sektörün esnek yapýsý, yeterli teknoloji ve altyapýnýn olmasý þeklinde sýralanabilir. Ülkemiz için bu avantajlarýn yanýsýra en önemli dezavantajlardan biri, tekstil makineleri ve teknolojisinde dýþa baðýmlý olmaktýr. Bu nedenle ülkemizde makine, teknoloji ve “know-how” üretmek tüm sektörlerde olduðu gibi tekstil sektörü içinde stratejik bir öneme sahiptir (http://vizyon2023.tubitak.gov.tr). 2. Þantuklu Ýpliðin Tanýmý ve Özellikleri Þantuklu iplik bir tür fantezi ipliktir. Fantezi iplikler, sýradan ticarî mal sýnýfýna girmemektedir ve gelecekte girmesi de beklenmemektedir. Fantezi iplikler son ürünün estetik deðerini artýrmak amacýyla basit tek ve katlý ipliklerden farklý olarak, düzensiz bir þekilde özel profil ve yapý kazandýrýlarak elde edilirler. Bir tür fantezi iplik olan þantuklu ipliklerin belirleyici özelliði, yapýsýnda ipliðin uzunluðu boyunca aralýklý olarak tekrar eden ve deðiþen boyutlarda düzensizliklerin bilerek oluþturulmasýdýr. Bu düzensizliklere “þantuk” Gelecekte tekstil firmalarýnýn kârlýlýklarýný ve kâr adý verilir. Þantuklarýn boyutu (uzunluk, çap, þekil), oranlarýný iyileþtirecek ürünlere ihtiyaç duyacaklarý tekrar etme aralýðý, rengi ve elyaf tipi deðiþebilir (Gong açýktýr. Bu amacý gerçekleþtirmede yüksek kaliteli, ve Wright, 2002; Rameshkumar ve Anbumani, 2007). özellikli iplikler ve tekstil ürünlerinin payý büyük olacaktýr. Þirketlerin dünya pazarýnda rekabet Þekil 1'de bu özelliklere sahip bir þantuklu ipliðin basit edebilirliði fantezi (efekt) ipliklerin yardýmýyla yapýsý ve ayný hammaddeden, bilinen bir eðirme kuvvetlendirilebilir. Özellikli iplikler, pazarda fýrsatlarý sisteminde eðrilerek yan yana getirilmiþ þantuklu ve kârlýlýðý artýrmakta, üreticilerin ürünlerine katma ipliklerin siyah bir zemin üzerindeki görünümleri deðer eklemektedir. Günümüzde fantezi iplikler için çok verilmiþtir. The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 9 Tekstil ve Mühendis Þantuklu Ýplik Üretim Teknolojisi Ve Ýplik Özellikleri Üzerine Bir Çalýþma Ýlhami ÝLHAN Osman BABAARSLAN Pýnar D. BAYKAL Þekil 1. Þantuk ipliðin yapýsý ve %100 pamuk þantuklu ring ipliði Þantuklu iplikler giysi (gömlek, takým elbise, denim vs.), perde, döþemelik kumaþlar gibi geniþ bir alanda ürüne görsel efekt katmak, farklýlýk yaratmak, albeniyi artýrmak amacýyla kullanýlabilmektedir. bütünleþik haldedir ve þantuðu oluþturan lifler temel iplik ile aynýdýr. Bu nedenle bu tür þantuklara “zemin þantuðu” denir ve üretimi kolay olduðundan deðerlidir. Ancak bu tür ipliklerde þantuklu bölgelerin daha az büküm almasý nedeniyle zayýf noktalar oluþabilmektedir (Gong ve Wright, 2002). Þantuklu iplikler en çok ring iplik makinelerinde üretilmektedir. Günümüzde ring iplik makinelerinde üretilen þantuklu iplikleri baþlýca 3 ana grup halinde incelemek mümkündür: 1.Basit þantuklu iplikler (basic slub) 2.Deðiþken numaralý (multi-count) þantuklu iplikler 3.Deðiþken bükümlü (multi-twist) þantuklu iplikler Þantuklu iplik üretiminin yapýlabildiði ring iplik eðirme sisteminde çekim ünitesinin yandan görünüþü ve çekim 3. Þantuklu Ýplik Türleri Þantuklu iplikleri deðiþik yöntemlerle üretmek ünitesi çýkýþýnda oluþmuþ bir þantuðun görünümü Þekil mümkündür. Genel olarak, üretim yöntemleri ve iplik 2a'da verilmiþtir. özellikleri açýsýndan þantuklu iplikler aþaðýdaki þekilde sýnýflandýrýlabilir: 1.Kesikli lif eðirme makinelerinde deðiþik boyutlarda lifler karýþtýrýlarak þantuklu iplik üretimi. Örneðin, kamgarn tops bandý içine rastgele daðýlmýþ þtrayhgarn elyaflar karýþtýrýlabilir. 2.Ýki adet temel iplikle birlikte, bükümsüz bir fitilden besleme silindirlerinin ani hareketleri ile periyodik olarak koparýlan düz lif demetleri (þantuklarý oluþturur) Þekil 2. Ring iplik makinesinde çekim sisteminin (a) ve beslenir ve büküm uygulanarak iplik kararlý hale OE Rotor iplik makinesinde eðirme elemanlarýnýn getirilir. Böylece daha açýk ve düzenli eðrilmiþ þantuklu yandan görünüþü (b) iplikler elde edilir. 3.Kesikli lif eðiren iplik makineleri, üretim süresince 3.1. Basit Þantuklu Ýplik çekim millerinin aralýklý olarak ivmelendirilmesini Ring iplik makinesinde belli bir temel iplik numarasýnda saðlayacak þekilde yeniden düzenlenir. Böylece çekim iplik üretimi yapýlýrken, ön çekim milinin hýzý sabit aralýklý olarak deðiþtirilerek istenilen plana göre kalmak kaydýyla, istenilen zaman aralýklarýyla orta ve þantuklar oluþturulur. Bu yöntemin fitil makinesine arka çekim millerinin dönüþ hýzlarý eþ zamanlý olarak uygulanmasý ile elde edilen fitile, ring iplik makinesinde aniden ivmelendirilmek suretiyle anlýk çekim düz (sabit) çekim uygulanarak da þantuklu iplik azaltýlmakta ve böylece iplikte kalýn yerler üretilmesi mümkündür. oluþturulmaktadýr. Þantuklu iplik üretimi süresince 4.Ýplik eðirme makinesinde çekim bölgesinde ipliði uygulanan büküm deðeri deðiþmemektedir. Basit oluþturan malzemenin içine ilave malzeme beslenerek þantuk ipliðinin yapýsýný temsil eden deðiþkenler þantuk oluþumu saðlanýr. þunlardýr: 5.Son geliþmelerle Open End rotor iplik makinesinde de ? Birim uzunluktaki þantuk sayýsý þantuklu iplik üretimi mümkün hale gelmiþtir. Rotor ? Þantuk boyu iplik makinesinde besleme mili aralýklý olarak ? Þantuk kalýnlýðý ivmelendirilmek suretiyle þantuk oluþumu ? Þantuklar arasý boþluk saðlanmaktadýr. Ayrýca diðer iplik üretim tekniklerinde ? Þantuk efekti tipi-yapýsý (Jaganathan S., 2005) de (OE friksiyon, Hava-jetli eðirme, Vortex eðirme, vb.) bu tür efektleri oluþturma çalýþmalarý mevcuttur (Gong Basit bir þantuklu ipliðin, yukarýda sýralanan ve Wright, 2002). deðiþkenleri ihtiva eden yapýsal þekli aþaðýda verilmiþtir (Þekil 3). Bu þekilde görüldüðü gibi, iplik boyunca Yukarýdaki yöntemlerden en yaygýn olaný 3. yöntemdir. þantuklar arasý bölgelerde temel iplik numarasý (N1) Bu yöntemle elde edilen iplikte þantuk ile temel iplik belli bir deðerde olup deðiþmemektedir. Büküm (T) ise The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 10 Tekstil ve Mühendis Þantuklu Ýplik Üretim Teknolojisi Ve Ýplik Özellikleri Üzerine Bir Çalýþma Ýlhami ÝLHAN Osman BABAARSLAN Pýnar D. BAYKAL Þekil 7'de ise deðiþken numaralý ve bükümlü ipliðin üretilebildiði ring iplik makinesinin yapýsý verilmiþtir. Þekilde görüldüðü gibi orta ve arka çekim milleri Servomotor-I ile kontrol edilirken, ön çekim mili Servomotor-I ile eþgüdümlü çalýþabilen Servo-motor-II tarafýndan kontrol edilmektedir. Yardýmcý servomotorlar diðer servo-motorlarla eþgüdümlü çalýþarak, uzun makinelerde destek saðlamak amacý ile kullanýlmaktadýr. Bu sistem ile hem iplik numarasý hem de uygulanan büküm deðeri kontrollü olarak deðiþtirilebilmektedir (www.pintersa.com, http://kmaamsler.com, www.zinser.saurer.com, 2007). 4.2. Open End Rotor Ýplik Eðirme Makinesi Günümüzde rotor iplik eðirme makinesinde de þantuklu iplik üretimi mümkündür. Bunun için besleme silindirinin hýzý bir servo-motor ile kontrol edilmektedir (Þekil 2b). Böylece, beslenen þerit miktarý deðiþtirilmek suretiyle istenilen boyutlarda þantuk elde edilebilmektedir. Basit þantuklu, deðiþken numaralý ve bükümlü iplik üretimi mümkündür (www.pintersa.com, http://kma-amsler.com, 2007). Rotor iplik makinelerinde þantuk boyu rotor çevresi ile sýnýrlýdýr. Bu uzunluk en küçük rotor çevresine karþýlýk gelip, yaklaþýk olarak 10 cm civarýndadýr. Bu nedenle þantuklu rotor ipliðindeki þantuklar daha uzun ve ince olmaktadýr. Rotor iplik makinesinde þantuk uzunluðunu etkileyen faktörler rotor çapý, temel iplik numarasý, þantuk katsayýsý ve servo-motor performansýdýr. Rotor makinesinde þantuklu iplikler ticarî olarak üretilmektedir (Wang ve Huang, 2002 ; www.RieterBasetex.com, 2007) 4.3. Ýçi Boþ Ýð Yöntemi ile Þantuklu Fantezi Ýplik Üretimi Ýçi boþ ið yöntemine göre çalýþan fantezi iplik makinelerinde üretilen þantuklu iplikler “zemin þantuklu iplik” olmayýp, çok bileþenli yapýdadýr. Bu sistemde beslenen þerit, fitil gibi malzemeler ipliðin þantuk bileþenini oluþturmakta, çekirdek iplik ve ince filament sargý ipliði ile yapý bütünlüðü ve mukavemet saðlanmakta, ilave efekt iplikleri ile de görsel etki oluþturulmaktadýr. Ring iplik makinesi benzeri bir çekim sisteminde oluþturulan þantuklar, beslenen çekirdek iplik ve efekt ipliði ile birleþtirilerek etrafý içi boþ iðden saðýlan ince bir filament ile sarýlmaktadýr (www.volkmann.saurer.com, 2007). büyük sýkýntý ipliðin yapýsýndaki kütlesel deðiþimler nedeniyle düzgünsüzlük ölçümünde yaþanmaktadýr. Alternatif ölçüm yöntemleri geliþtirmek önemli bir gerekliliktir ve dünyada çeþitli çalýþmalar yapýlmaktadýr. Bu çalýþmalar daha çok görsel analize dayalýdýr. Þantuklu iplikler için diðer bir olgu da üretilmiþ bir ipliðin partiler arasýnda efekt farký olmayacak þekilde ayný özelliklerde yeniden üretilebilmesidir. Bunun için þantuklu ipliðin boyutsal özelliklerinin tam olarak ölçülebilmesi ve üretimin tam kontrollü olmasý gerekmektedir (Jaganathan, 2005). Þantuklu ipliðin mukavemeti normal ipliðe göre bir miktar düþüktür. Çalýþmalar, þantuklu kýsýmda büküm azalmasýndan dolayý meydana gelen mukavemet kaybýnýn, büyük ölçüde kesitteki lif sayýsýndaki artýþýn etkisi ile karþýlandýðýný göstermiþtir (Lou, Gao ve Xie, 2006). Þantuklu ipliðin özelliklerini ölçmek amacýyla Uster firmasý, Uster Tester 5 cihazýnýn bir seçeneði olarak Uster Fancy Yarn Profile yazýlýmýný önermiþtir. Sistem kapasitif sensör ile çalýþmakta olup kütlesel deðiþime dayalý deðerlendirme yapmaktadýr. Cihaz, günlük kalite kontrol iþlemlerinin yanýsýra yeni bir þantuklu iplik tasarýmý için ayrýntýlý analiz de yapabilmektedir (Edalat, 2007). 6. Deneysel Çalýþma Çalýþma kapsamýnda “core-spun” (özlü iplik) yöntemine göre çeþitli efektlere (iplik türü faktörü) sahip ring iplik örnekleri üretilmiþ, efekt türlerinin kops ve bobin aþamalarýnda (iþlem faktörü) ipliðin kalite özellikleri üzerindeki etkileri araþtýrýlmýþtýr (Tablo 1). Hammadde olarak yaygýn kullanýmý nedeniyle poliester/viskon karýþýmý seçilmiþ ve elastan lif olarak 78 dtex Lycra® (Dupont) kullanýlmýþtýr. Tablo 1. Çalýþmada kullanýlan iplikler Ýplik Türü Kodu A B C D Ýplik Türü düz iplik düz iplik + elastan düz iplik + þantuk düz iplik + elastan + þantuk Hammadde (%) 50/50 PES/VÝS 47/47/6 PES/VÝS 78 dtex Lycra ® 50/50 PES/VÝS 47/47/6 PES/VÝS 78 dtex Lycra ® Numara (Tex) 32,8 32,8 32,8 32,8 Büküm (tur/m) 807,09 807,09 807,09 807,09 Tablo 1'de verilen iplik türleri (4'er kops) ayný ring iplik makinesi üzerinde üretilmiþtir. Örneklerin mukavemet ve uzama özellikleri Uster Tensorapid ile (20'þer ölçüm), diðer ölçümler ise Uster Tester-4 (1'er ölçüm) ile yapýlmýþtýr. Bobin ölçümleri ise her iplik türünden üçer adet bobine uygulanmýþtýr. Elde edilen veriler istatistiksel yöntemlerle analiz edilmiþtir. Bobin 5. Þantuklu Ýpliklerin Kalite Kontrolü iþleminin uygulanýp uygulanmayacaðýna karar Þantuklu ipliðin kalite özelliklerinin ölçülmesinde en verilirken, bobin iþlemi ile iplik efekti arasýndaki The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 12 Tekstil ve Mühendis Þantuklu Ýplik Üretim Teknolojisi Ve Ýplik Özellikleri Üzerine Bir Çalýþma Ýlhami ÝLHAN Osman BABAARSLAN Pýnar D. BAYKAL bölgelerinde kesitteki lif sayýsý artmakta, ancak büküm artmadýðýndan mukavemette azalma meydana gelmektedir. Deðiþik efekt türlerinin ipliðin uzamasý üzerindeki etkisi anlamlýdýr. Düz ipliðe þantuk eklenmesi uzamayý %12,3 oranýnda, elastanlý ipliðe þantuk eklenmesi ise uzamayý %7,05 oranýnda azaltmýþtýr. Düz ipliðe elastan eklenmesinin düzgünsüzlük üzerindeki etkisi anlamlýdýr. Düz ve elastanlý ipliðe þantuk eklenmesi doðal olarak düzgünsüzlüðü anlamlý seviyede artýrmýþtýr. Düz ipliðe elastan eklenmesi ince ve kalýn yer sayýsýný etkilememiþtir. Ancak beklendiði gibi þantuk eklenmesi ince ve kalýn yer sayýsýný belirgin þekilde artýrmýþtýr. Ýplik efektlerinin ve bobin iþleminin neps miktarý üzerindeki etkisi de tahmin edilebileceði gibi anlamlý Tablo 2. Ýplik türlerinin (efekt) ve bobin iþleminin iplik bulunmamýþtýr. Tüylülük üzerinde bobin iþleminin ve özellikleri üzerindeki etkisi iplik efektinin etkisi anlamlý çýkmýþtýr. Bobin iþleminde hava akýmý, çeþitli sürtünme ve merkezkaç kuvvetleri tüylülüðün artmasýna neden olmaktadýr. Ýplik türünün Ýþlem etkisi anlamlý etkisinin nedeni ise, ipliðin elastan Ýplik özellikleri Efekt türünün etkisi (kops/bobin) içermesinden dolayý liflerin paralel diziliþinin Rkm 0,588 0,000* * bozulmasý ve þantuklu kýsýmlardaki liflerin kalýn yer ve Uzama (%) 0,285 0,000 * Düzgünsüzlük (%U) 0,092 0,000 yetersiz büküm nedeniyle dýþarýya doðru çýkýntý * 0,049 (kops) yapmasý olarak açýklanabilir (Duru, Babaarslan, ve Ýnce yer (-50 %) 0,185 * 0,023 (bobin) Ýlhan, 2007). * Kalýn yer (+50 %) Neps (+200 %) Tüylülük (H) 0,183 0,062 0,035 * etkileþimin dikkate alýnmasý gerekmediðinden yalnýzca ana etkiler incelenmiþtir. Bunun için bobin iþleminin iplik kalite özellikleri üzerindeki etkisi “eþleþtirilmiþ ttesti” (paired sample t-test) ve iplik türlerinin iplik kalite özellikleri üzerindeki etkisi “tek yönlü varyans analizi” (one-way anova) yapýlarak araþtýrýlmýþtýr. Daha önce yapýlmýþ olan çalýþmalarda çoðunlukla bobin iþleminin düz iplikler üzerindeki etkisinin araþtýrýldýðý görülmüþtür. Bu nedenle her ne kadar bazý etkiler önceden tahmin edilebilse de ve þantuklu iplikte ince, kalýn yer sayýsý pek önemli olmasa da bobin iþleminin etkisinin çeþitli efektlere sahip iplikler için de incelenmesinin yararlý olacaðý düþünülmüþtür. Tüm analizlerde önem seviyesi á = 0,05 olarak seçilmiþtir. 0,000 0,360 (kops) 0,288 (bobin) 0,000 * * Faktörün etkisi istatistiksel olarak anlamlý (á = 0,05) Tablo 1'den bobin iþleminin yalnýzca tüylülük özelliðine anlamlý etkisi olduðu, diðer özelliklere etkisinin anlamlý olmadýðý anlaþýlmaktadýr. Ýplik türü ise neps dýþýndaki tüm iplik örnekleri üzerinde anlamlý etkiye sahiptir. Nepsin kaynaðýnýn hammadde ve hazýrlama iþlemleri olduðu göz önüne alýnýrsa bu sonuç doðal karþýlanmalýdýr. Bobin iþleminin tüylülüðü artýrýcý etkisi bilinmektedir (Örtlek ve Babaarslan, 2003). Ýplik türünün RKM üzerindeki etkisi anlamlýdýr. Düz ipliðe herhangi bir efektin katýlmasý mukavemeti azaltmaktadýr. Mukavemet, düz ipliðe elastanýn katýlmasý ile %11,4 oranýnda azalýrken, þantuðun eklenmesi ile %17,3 oranýnda azalmýþtýr. Düz ipliðe iki efektin (elastan ve þantuk) birlikte katýlmasý ise mukavemeti %24,9 oranýnda düþürmüþtür. Burada elastan içeriðinden dolayý ipliðin kesitindeki lif sayýsýnýn azalmasý, liflerin yerleþim düzenindeki deðiþim ve birbirine tutunma yüzeyinin azalmasý mukavemetteki düþüþü açýklayabilir. Ýpliðin þantuklu 7. Sonuç ve Öneriler Þantuklu iplikler katma deðeri yüksek, modaya yönelik, özgün tekstil ürünleri üretimi için önemli bir seçenektir. En yaygýn üretimi bilgisayar kontrollü olarak ring iplik makinelerinde gerçekleþtirilmektedir. Normal ring iplik makinelerini, ilave bir donaným eklemek suretiyle þantuklu iplik üretir hale getirmek mümkündür. Artýk iplik makine üreticileri þantuklu iplik üretim donanýmýný seçenekli olarak makinelerine eklemektedirler. Þantuklu ipliðin kalite özelliklerinin ölçülmesi henüz tam olarak çözümlenmiþ bir konu deðildir. Özellikle ipliðin boyutsal özelliklerinin ve düzgünsüzlüðün ölçümü konusunda Ar-Ge çalýþmalarý yapýlmaktadýr. Ýpliðe uygulanacak efekt türlerinin (elastan, þantuk) neps dýþýndaki tüm iplik özelliklerine etkisi anlamlý bulunurken, bobin iþleminin yalnýzca tüylülük üzerinde etkili olduðu anlaþýlmýþtýr. Þantuðun iplik mukavemetini azalttýðý belirlenmiþtir. Þantuklu iplik üretim teknolojisinin yerli olanaklarla gerçekleþtirilmesi, farklý üretim sistemlerine uygulanmasý, fantezi ipliklerin kalite özelliklerinin ölçülmesi için yeni sistemler geliþtirilmesi, þantuk efektinin iplik özelliklerine etkisi ve diðer efekt öðeleri ile (elastan, þönil vb) birlikte kullanýlmasý konularýnda Ar-Ge çalýþmalarýnýn yapýlmasý önerilmektedir. The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 13 Tekstil ve Mühendis Þantuklu Ýplik Üretim Teknolojisi Ve Ýplik Özellikleri Üzerine Bir Çalýþma Ýlhami ÝLHAN Osman BABAARSLAN Pýnar D. BAYKAL Kaynaklar Amsler, B., “Fancy Yarns-Opportunities in the Spinning Process”, International Textile Bulletin, Þubat 2004, Sayý 1-2, Ýsviçre Duru Baykal, P., Babaarslan, O., ve Ýlhan, Ý., Poliester /Viskon Karýþýmý Ýpliklere Elastan ve Þantuk Ýlavesinin Ýplik Özellikleri Üzerindeki Etkisi, Tekstil Maraton, Mayýs-Haziran, 3/2007 (basýmda). Edalat, S., “Measurement of Slub Yarns with the Uster Tester 5”, Uster Technologies AG, Ýsviçre (www.fibre2fashion.com, 2007) Gong, R.H. ve Wright, R.M.,”Fancy Yarns”, The Textile Institue, Woodhead Publishing, England, 2002 Jaganathan S.,”Characterization Methods And Physical Properties of Novelty Yarn”, Yüksek Lisans Tezi, The Graduate Faculty of North Carolina State University, A.B.D. , 2005 Lou, Y.Z., Gao, W.D., Xie, C.P. , “Twist Distribution of Ring Spun Slub Yarn and Its Influence on the Yarn Strength”, Journal of Textile Research, Sayý 27, Çin, 2006 Rameshkumar, C., Anbumani, N., “Fancy Yarns For Fashion”, 2007, www.fibre2fashion.com Tarakçýoðlu, I., “Tekstil Sanayii Gelecekte Nerede Üretecek ?”, 10. Uluslararasý Tekstil ve Hazýrgiyim Sempozyumu, 2004 Örtlek, H.G., Babaarslan, O., “Spandex (Lycra) Ýçerikli Core-Spun Ýpliklerin (PES/VÝS) Tüylülük Özelliklerinin Ýncelenmesi”, Uludað Üniversitesi Mühendislik-Mimarlýk Fakültesi Dergisi, Cilt 8, Sayý 1, 2003 Vizyon 2023 Teknoloji Öngörüsü Projesi, Tekstil Paneli Son Raporu, 2003, http://vizyon2023.tubitak.gov.tr Wang, J., Huang, X. (2002), “Parameters of rotor spun slub yarn”, Textile Research Journal, Sayý:72, Sayfa: 12-16, Princeton http://kma-amsler.com, 2007 www.pintersa.com, 2007 www.Rieter-Basetex.com, 2007 www.volkmann.saurer.com, 2007 www.zinser.saurer.com, 2007 The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 14 Tekstil ve Mühendis TMMOB Tekstil Mühendisleri Odasý UCTEA The Chamber Of Textile Engineers Tekstil ve Mühendis The Journal Of Textiles and Engineers YIL 14 SAYI 66 TEKSTÝL TERBÝYESÝNDE BÝYOPARLATMA UYGULAMALARI VE PAMUKLU ÖRME KUMAÞLARIN BAZI FÝZÝKSEL VE KÝMYASAL ÖZELLÝKLERÝNE ETKÝSÝ Serin MAVRUZ-R.Tuðrul OÐULATA Çukurova Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlýk Fakültesi, Tekstil Mühendisliði Bölümü ÖZET Biyoparlatma iþleminin örme kumaþlarýn bazý fiziksel ve kimyasal özelliklerine etkisinin incelendiði bu çalýþmada %100 pamuklu süprem kumaþlar kullanýlmýþtýr. Piyasada yaygýn olarak kullanýlan üç farklý biyoenzim türü 3 farklý konsantrasyonda ön terbiye aþamasýnda kumaþlara ilave edilmiþ, ardýndan gelen boyama ve apre iþlemleri ise standart olarak uygulanmýþtýr. Daha sonra kumaþlara çeþitli fiziksel ve kimyasal (haslýk) testler yapýlmýþtýr. Yapýlan deneysel çalýþmalara göre; patlama mukavemeti ve gramaj deðerlerinde biyoenzim türünün ve konsantrasyonun anlamlý etkisi görülmüþ, biyoenzim konsantrasyonunun pilling deðerlerini etkilediði tespit edilmiþtir. Ayrýca numunelerin yüzey görünümlerinin ve haslýk deðerlerinin de etkilendiði belirlenmiþtir. Anahtar Sözcükler :Örme kumaþ, biyoparlatma, selülaz enzimi. BIOPOLISHING TREATMENTS IN TEXTILE FINISHING AND EFFECT ON SOME PHYSICAL AND CHEMICAL PROPERTIES OF COTTON KNITTED FABRICS ABSTRACT The purpose of this research was to investigate the influence of biopolishing treatment on the knitted fabrics where 100% cotton single jersey fabrics were used. The commonly used three different bioenzymes with three different concentrations (%) were applied to the fabrics in pretreatment processes while the successive dyeing and finishing processes were carried out in a standard way. Afterwards, physical and chemical tests (color fastness) were applied to the fabrics. In conclusion, it was indicated that, the effect of the type of bioenzyme and its concentration on bursting strength, fabric weight and pilling degree was meaningful and the microscopic surface and the colour fastness of the fabrics were also influenced. Keywords :Knitted fabric, biopolishing, cellulase enzyme. The Journal of Textiles and Engineer Tekstil ve Mühendis Tekstil Terbiyesinde Biyoparlatma Uygulamalarý ve Pamuklu Örme Kumaþlarýn Bazý Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerine Etkisi Serin MAVRUZ R.Tuðrul OÐULATA 1. GÝRÝÞ Enzimler yanlýþ bir ifadeyle, bakteri ya da mikroba benzer canlýlarýn bir türü olarak tanýmlanmaktadýr. Oysaki enzimler canlý olmayan fakat canlýlarýn ve çoðu zaman bakterilerin doðal metabolizma ürünleridir (Duran ve Ayaz, 1999). Enzimatik prosesler konvansiyonel kimyasal maddeler kullanýlarak oluþturulan proseslerle kýyaslandýðýnda düþük sýcaklýk ve basýnçta kolayca spesifik reaksiyonlar vermekte, daha kontrollü proses, zaman ve enerji tasarrufu saðlamaktadýr (Khoddami ve diðerleri, 2002). Enzimatik proseslerden kalan atýk su bakterilerle ayrýþtýrýlabilir. Bu durum; enzimleri konvansiyonel olarak kullanýlan kimyasallardan daha çok çekici yapmaktadýr (Sarkar ve diðerleri, 2001). zorlaþtýrmakta ve terbiyeci kullanacaðý en uygun enzimi seçebilmek için iyi bir araþtýrma yapmak zorunda kalmaktadýr. Bu çalýþmada; biyoparlatma iþleminin örme kumaþlarýn bazý fiziksel ve kimyasal özelliklerine etkisi araþtýrýlmýþtýr. Bunun içine 30/1 iplikten üretilmiþ süprem kumaþlar kullanýlmýþtýr. Piyasada yaygýn olarak kullanýlan 3 farklý biyoenzim türünün 3 farklý konsantrasyonu ön terbiye aþamasýnda kumaþlara ilave edilmiþ, bu iþlemin ardýndan gelen boyama ve apre iþlemleri standart olarak uygulanmýþtýr. Bütün iþlemler ayný makinede iþletme þartlarýnda gerçekleþtirilmiþtir. Deðerlendirmelerde referans olarak kullanýlacak kumaþ ise ayný þartlarda enzimsiz olarak muamele edilmiþtir. Enzimler tekstil endüstrisinde elyaf, kumaþ hatta giysi Literatürde konu ile ilgili rastlanan bazý çalýþmalar imalatý sýrasýnda kullanýlabilmektedir. Kullanýlan bazý aþaðýda kýsaca özetlenmiþtir. enzimler ve iþlevleri aþaðýda sýralanmýþtýr. Sreenath ve diðerleri (1996), çalýþmalarýnda jüt/pamuk Amilaz - niþasta haþýlýný uzaklaþtýrmada karýþýmlý kumaþta selülaz, xylanases ve pektinaz Selülaz - biyoparlatmada enzimlerinin ayrý ayrý ve çeþitli konsantrasyonlardaki Pektinaz - bitkisel liflerin kaynatma iþleminde kombinasyonlarýyla denemeler yapmýþtýr. Sonuçta; Katalaz - hidrojen peroksit uzaklaþtýrmada enzimle muamele edilmiþ kumaþ yüzeyi iþlem Proteaz - ipekte serisinin uzaklaþtýrýlmasýnda (Oltulu ve görmemiþ kontrol numune ile kýyaslandýðýnda daha Menceloðlu, 1999 - Duran ve Ayaz, 1999 - Alkýþ, 2003). y u m u þ a k o l a r a k b e l i r l e n m i þ t i r . E n z i m kombinasyonlarýyla muamele edilmiþ olan numuneden Biyoparlatma iþlemi, pamuklu ürünlerin iþlenmesinde elde edilen etkinin, tek baþýna selülaz kullanýmýndan kullanýlan enzimatik bir bitim prosesi olup, selülaz elde edilenden daha fazla olduðu tespit edilmiþtir. enzimi kullanýlmaktadýr. Enzimlerin kullanýlmasýyla Öktem ve diðerleri (2003), çalýþmalarýnda penye, karde saðlanan etkiler; daha düþük tüylülükte temiz bir yüzey, ve open-end olmak üzere üç farklý sistemde eðrilmiþ pilling oluþma eðiliminde azalma, daha iyi tutum, ticari %100 pamuk ipliklerinden ribana ve single jersey yumuþatýcýlarla kombine edildiðinde benzersiz bir konstrüksiyonunda kumaþlar kullanarak, deðiþik yumuþaklýk olarak sýralanabilmektedir (Ciechanska ve aþamalarda yapýlan tüylenmeyi azaltýcý enzimatik diðerleri, 2002). Biyoparlatma iþlemi ilk kez 1988 iþlemlerin bu kumaþlarýn mukavemet, aðýrlýk kaybý ve yýlýnda Japonya'da geliþtirilmiþ ve dokuma kumaþlara boyanma özelliklerine etkisini incelemiþlerdir. Çalýþma uygulanmýþtýr. Bu uygulamada, dökümlü bir görünüme sonuçlarýna göre; pamuklu mamullere uygulanan sahip kumaþ yaratýlmaya ve bu kumaþa yüksek bir biyoparlatma iþlemi ile kumaþ yüzeyindeki tüycükler yumuþaklýk derecesi kazandýrýlmaya çalýþýlmýþtýr önemli ölçüde giderilmekte, boncuklanma eðilimi (Sreenath ve diðerleri, 1996 - Khoddami ve diðerleri, azalmakta, kumaþýn yumuþaklýk, dökümlülük, esneklik 2002). ve parlaklýk özellikleri geliþtirilmektedir. Selülaz enzimleri, kumaþ yüzeyindeki kýsa tüycüklerin ve pillinglerin temizlenmesi için büyük bir yardýmcýdýr. Bu iþlem yumuþaklýðýn artmasýný saðlar. Biyoparlatma iþlemi ile giysilerin kullaným ömrü uzar ve pek çok yýkama iþleminden sonra bile orijinal görüntüsünü yitirmez (Ankeny, 2002). Tekstil sektöründe biyoparlatma iþleminde kullanýlan çok sayýda selülaz enzimi bulunmaktadýr. Bu kadar çok çeþitli tiplerin olmasý uygulayýcýnýn en uygun ürünü seçebilmesini Örgü yün kumaþlarýn pilling davranýþlarý üzerinde enzim etkisini inceleyen Mazzuchetti ve Vinels (2005), ayný örtme faktörü, iplik numarasý ve büküme sahip iki adet örme kumaþla çalýþmalarýný gerçekleþtirmiþtir. Tek deðiþken yün lifinin çapýdýr. Ýki numune farklý konsantrasyonlardaki proteaz enzimiyle muamele edilmiþ, bu iþlem sonucundaki pilling deðerleri pilling b o x t e s t c i h a z ý y l a ö l ç ü l m ü þ t ü r. Ve r i l e n konsantrasyonlardaki proteaz enziminin pilling box test cihazýyla ölçülmüþtür. Tekstil ve Mühendis The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 16 Tekstil Terbiyesinde Biyoparlatma Uygulamalarý ve Pamuklu Örme Kumaþlarýn Bazý Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerine Etkisi Serin MAVRUZ R.Tuðrul OÐULATA proteaz enziminin pilling davranýþýný etkilediðini tespit prosesler için flotte oraný 1:20, uygulama sýcaklýðý etmiþlerdir. Mccloskey ve Jump (2005), çalýþmalarýnda 50ºC'dir. % 100 poliester dokuma kumaþý iki farklý katinaz enzimi ile muamele etmiþlerdir. Bu çalýþma; % 100 poliester Tablo 2. Biyoenzimlerin uygulanmasý kumaþýn biyoparlatma bitim iþleminde katinazla muamele edilebileceðini ve poliester/pamuk karýþýmý Uygulama Enpilase Gempil 4L Biopolish 300 2XL CONC Taným Ýþlem kumaþýn biyoparlatma bitim iþleminde katinaz 0,5 g 0,5 g 0,5 g Gemsol Kombijet HK (Islatýcý) enzimiyle kombine halde selülaz enziminin de 0,5 g 0,5 g 0,5 g Solvipol ECK (Yað sökücü) 1,0 g 1,0 g 1,0 g Setawash DL (Yað sökücü) kullanýlabileceðini göstermiþtir. 3,0 g 3,0 g 3,0 g Payet Kostik 38 Be’ Kasar 2. MATERYAL VE METOT (%) Enzim Hazýrlýk 2,0 g 0,5 g 0,8 g 1,0 g 0,6 / 0,8 / 1 1,0 g 1,034 % 3,940 % 0,804 % 80,0 g 20,0 g 1,20 g 0,75 g 0,10 g 0,75 g 0,10 g 6,0 % 2,0 g 0,5 g 0,8 g 1,0 g 0,6 / 0,8 / 1 1,0 g 1,034 % 3,940 % 0,804 % 80,0 g 20,0 g 1,20 g 0,75 g 0,10 g 0,75 g 0,10 g 6,0 % 2,0 g 0,5 g 0,8 g 1,0 g 0,6 / 0,8 / 1 1,0 g 1,034 % 3,940 % 0,804 % 80,0 g 20,0 g 1,20 g 0,75 g 0,10 g 0,75 g 0,10 g 6,0 % Hidrojen peroksit (Peroksit) Tekstab BBY (Ýyon tutucu) Enperase FG (Peroksit enzimi) Asetik asit (Asit) Biyoenzim Tekstab BBY (Ýyon tutucu) Everzol Yellow 3RS H/C 150% Everzol Red ED Everzol Red ED-4B Pudra Sodyum Sülfat Soda Asetik asit (Asit) Mesg Quest New (Haslýk Arttýrýcý) Asetik asit (Asit) Mesg Quest New (Haslýk Arttýrýcý) Asetik asit (Asit) Genamin KP/I Y (Katyonik yumuþatýcý) 2.1. Materyal Bu çalýþmada Ne 30/1 iplikten üretilmiþ, ham eni 105 cm, ham gramajý 130 gr/m2 olan % 100 pamuklu süprem kumaþlar kullanýlmýþtýr. Çalýþmada kullanýlan selülaz enzimlerinin bazý özellikleri Tablo 1'de verilmiþtir. Tablo 1. Kullanýlan enzim türleri ve özellikleri Enzim adý Enpilase 2XL Ticari firma Enkim Özellikleri Selülaz enzimi, açýk kahverengi sarý renkte, pH 4.9-5.3 çalýþma aralýðý, 2800 CMCU/g aktivite, 1,17-1.27 g/mL yoðunlukta Sývý selülaz tipi, Koyu kahverengi sývý renkte, pH 4.56,0 çalýþma aralýðý, min.2800 CMCU/g aktivite, 1,2 g/mL yoðunlukta, Konsantre selülaz enzimi, suda kolay çözünebilmekte, kahverengi renkli, pH 5-6 çalýþma aralýðý Boyama Yýkama Apre Deneysel çalýþma sonuçlarýnýn daha net görülebilmesi ve yorumlanabilmesi için uygulanan enzim denemeleri Tablo 3'deki gibi kodlanmýþ olup, çalýþmanýn geri kalanýnda bu kodlamalar kullanýlmýþtýr. Tablo 3. Pamuklu kumaþlara uygulanan biyoenzim denemeleri Numune kodu K0 K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 Uygulanan enzim adý Enzim kodu Enzimsiz (Referans numune) E Enpilase 2XL E E G Gempil 4L CONC G G B Biopolish 300 B B Konsantrasyon % 0,6 % 0,8 % 1,0 % 0,6 % 0,8 % 1,0 % 0,6 % 0,8 % 1,0 Gempil 4L CONC Biopolish 300 Gemsan Eksoy 2.2. Metot Çalýþmada, Adana'da faaliyet gösteren bir iþletmede % 100 pamuklu süprem örme kumaþýn üretimi ve enzim denemeleri gerçekleþtirilmiþtir. Makine farklýlýðýnýn kumaþlar üzerindeki etkisini engellemek için bütün iþlemler ayný jet boyama makinesinde uygulanmýþtýr. Böylece iþlem parametrelerinin etkileri dahil edilmeden sadece kullanýlan enzimlerin örme kumaþlara etkisi tespit edilebilecektir. Ayrýca kumaþlardan bir bölümü diðer kumaþlarla ayný þartlarda sadece enzimsiz olarak muamele edilmiþ olup, deðerlendirmelerde referans kumaþ olarak kullanýlmýþtýr. 2.2.1. Uygulanan Testler Enzimsiz numuneye (1 adet) ve E, G ve B enzimleriyle muamele edilen numunelere (9 adet) Tablo 4'de isimleri ve standartlarý verilen testler uygulanmýþtýr. 10 adet kumaþ numunesine 8 farklý test uygulanarak toplam 80 Selülaz enzimi uygulanan kumaþ numunelerine çeþitli adet test yapýlmýþtýr. fiziksel ve kimyasal (haslýk) testler, Üniversite-Sanayi Ortak Araþtýrma Merkezi (ÜSAM) Tekstilde Ölçme ve Tablo 4. Deneysel çalýþmada uygulanan testler Kalite Kontrol Laboratuvarý'nda, Orze Tekstil'de ve Ç.Ü Tekstil Mühendisliði Bölümü'nde uygulanmýþtýr. Test türü Test no Test adý Test standardý Fiziksel 3 farklý selülaz enziminin her biri %0,6, %0,8 ve %1,0 konsantrasyonlarýnda Tablo 2'deki programa göre örme kumaþlara uygulanmýþtýr. Bu þekilde, enzim türünün kumaþ özelliklerine etkisiyle birlikte enzim konsantrasyonunun da etkisi incelenebilmiþtir. Bütün Kimyasal (Haslýk) 1 2 3 4 5 6 7 8 Gramaj tayini Martindale pilling Patlama mukavemeti Yüzey görünümlerinin incelenmesi Yýkama haslýðý Ter haslýðý Tükürük haslýðý Sürtme haslýðý TS 251 TS EN ISO 12945-2 BS EN ISO 13938-2 -TS EN ISO 105-C06 BS EN ISO 105-E04 DIN 53160 TS EN ISO 105-X12 The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 17 Tekstil ve Mühendis Tekstil Terbiyesinde Biyoparlatma Uygulamalarý ve Pamuklu Örme Kumaþlarýn Bazý Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerine Etkisi Serin MAVRUZ R.Tuðrul OÐULATA 3. DENEYSEL ÇALIÞMA VE BULGULAR Yapýlan testler ve deðerlendirmeleri aþaðýda sunulmuþtur. 3.1. Gramaj Tayini Test Sonuçlarý Enzimsiz ve enzimli kumaþ numunelerinin gramaj tayini her bir numuneden 5 ölçümün ortalamasý alýnarak yapýlmýþ olup, test sonuçlarý Þekil 1'de verilmiþtir. 180 175 170 165 160 155 150 145 140 135 130 K0 K1 (E) K2 (E) K3 (E) K4 (G) K5 (G) K6 (G) K7 (B) K8 (B) K9 (B) Gramaj (g/m ) 2 Numune kodu Þekil 1. Gramaj tayini test sonuçlarý Biyoparlatma iþleminde selülaz enzimi kumaþ yüzeyindeki tüycüklere etki etmekte, tüycükler banyo içerisine geçirilip yýkamayla birlikte uzaklaþtýrýlmaktadýr. Kumaþ yüzeyinden tüycüklerin uzaklaþtýrýlmasýyla bir miktar aðýrlýk kaybý meydana gelmektedir. Ancak örme kumaþlarýn oldukça esnek olan yapýlarýndan dolayý ýslak iþlemlerde lifler þiþmekte, boyut deðiþimi meydana gelmekte ve kumaþ gramajý artabilmektedir. Çalýþmada kullandýðýmýz kumaþýn ham halde 130 gr/m2 olan aðýrlýðýnýn, enzimle muamele sonucunda deðiþken bir biçimde arttýðý Þekil 1'den görülmektedir. Kumaþlarda biyoparlatma iþlemi ile çekme yönünde oluþan boyut deðiþiminin, yüzeyden ayrýlan lifler sebebiyle oluþan aðýrlýk kaybýna göre birim alanda daha fazla olmasýnýn böyle bir sonuca sebebiyet verdiði düþünülmektedir. En fazla gramaj artýþý B biyoenzimi ile iþlem gören numunelerde tespit edilmiþtir. 3.2. Martindale Pilling Test Sonuçlarý Þekil 2-4 incelendiðinde biyoenzim ile iþlem gören bütün numunelerin pilling sonuçlarý enzimsiz numuneye göre oldukça iyi deðerlerde olup, devir sayýsý arttýkça deðerlerlerde düþüþ gözlenmiþtir. Biyoparlatma iþlemi ile kumaþ yüzeyinden tüycüklerin uzaklaþtýrýlmasý sonucu pilling deðerlerinde iyileþme gözlenmiþtir. Uygulanan biyoenzim maddesinin ve konsantrasyonunun pilling sonuçlarýný etkilediði tespit edilmiþtir. En kötü pilling deðerleri 2000 devirdeki deðerler göz önüne alýndýðýnda K4 ve K7 numunelerinde görülmüþtür. En iyi pilling deðerleri ise K6 ve K9 numunelerinden elde edilmiþtir. Özellikle G ve B biyoenzimleriyle yapýlan iþlemlerde uygulanan biyoenzim konsantrasyonu arttýkça boncuklanma eðiliminde düþüþ gözlenmiþ olup (uygulanan tüm devirlerde), genel olarak B enziminin diðer iki enzime göre daha az boncuklanmaya neden olduðu söylenebilmektedir. Ayrýca uygulanan yaþ iþlemle, çekme yönünde boyut deðiþimi gösteren numunelerde oluþan sýký yapýnýn da pilling oluþumunu azalttýðý düþünülmektedir. 3.3. Patlama Mukavemeti Test Sonuçlarý Patlama mukavemeti testi 5 ölçümün ortalamasý Martindale pilling testi 2 ölçümün ortalamasý alýnarak alýnarak yapýlmýþ olup, test sonuçlarý Þekil 5'de verilmiþtir. yapýlmýþ olup, test sonuçlarý Þekil 2-4'de verilmiþtir. The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 18 Tekstil ve Mühendis Tekstil Terbiyesinde Biyoparlatma Uygulamalarý ve Pamuklu Örme Kumaþlarýn Bazý Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerine Etkisi Serin MAVRUZ R.Tuðrul OÐULATA 800 Patlama mukavemeti (kPa) 700 600 500 400 300 200 100 0 K0 K1 (E) K2 (E) K3 (E) K4 (G) K5 (G) K6 (G) K7 (B) K8 (B) K9 (B) K4 (G) numunesi K5 (G) num unesi Numune kodu K6 (G) numunesi K7 (B) numunesi Þekil 5. Patlama mukavemeti deðerleri Þekil 5'deki patlama mukavemeti test sonuçlarý incelendiðinde, patlama mukavemeti deðerlerinin biyoenzim türü ve konsantrasyonuna baðlý olarak deðiþtiði görülebilmektedir. K7 numunesi hariç bütün kumaþlarda biyoenzim ile muamelenin patlama mukavemeti deðerini düþürdüðü gözlenmiþtir. En büyük mukavemet azalmalarý E enzimi ile iþlem gören K1, K2 ve K3 numunelerinde tespit edilmiþtir. Bütün biyoenzim uygulamalarý için konsantrasyonun artmasýyla patlama mukavemetinde düþüþ gözlenmiþtir. Biyoparlatma iþlemi, tüycükleri yüzeyden uzaklaþtýrýrken, lif yapýsýna da zarar verip bir miktar mukavemet kaybýna sebep olmuþ, uygulanan biyoenzim yüzdesi arttýkça da bununla orantýlý olarak patlama mukavemeti deðerleri azalmýþtýr. K8 (B) numunesi K9 (B) numunesi Þekil 6. Numunelerin yüzey görünümleri (40X büyütme) Þekil 6'daki görüntüler incelendiðinde, biyoenzimsiz numune üzerinde oldukça fazla sayýda bulunan tüycüklerin, biyoenzimle azaldýðý, özellikle E, G ve B biyoenzimlerinin %1'lik konsantrasyonlarýyla muamele edilen K3, K6 ve K9 numunelerinin daha temiz ve pürüzsüz bir yüzeye sahip olduðu görülebilmektedir. 3.5. Yýkama Haslýðý Test Sonuçlarý Tablo 5'de enzimsiz ve biyoenzimli numunelere TS EN K7 numunesi; gramaj tayininde de en yüksek gramaj ISO 105-C06 standardýna göre 50ºC'de uygulanan deðerine sahip olarak tespit edilmiþtir. Söz konusu yýkama haslýðý testi sonuçlarý görülmektedir. numunenin uygulanan biyoenzim iþleminde meydana gelen yüksek deðerdeki çekmesinden dolayý gramajýnýn Tablo 5. Yýkama haslýðý test sonuçlarý arttýðý ve bunun sonucu oluþan sýký yapýdan dolayý da mukavemetinin arttýðý düþünülmektedir. Numune kodu Asetat Pamuk Naylon Polyester Akrilik Yün Solma 3.4. Yüzey Görünümlerinin Ýncelenmesi Biyoparlatma iþleminin kumaþ yüzey düzgünlüðüne etkisini tespit edebilmek için numunelerin yüzey görünümleri incelenmiþtir. Þekil 6'da söz konusu görüntüler yer almaktadýr. K0 K1 (E) K2 (E) K3 (E) K4 (G) K5 (G) K6 (G) K7 (B) K8 (B) K9 (B) 5 5 5 5 5 5 5 4/5 4/5 5 5 4/5 4/5 4/5 4/5 5 5 4/5 4/5 5 5 5 5 5 5 5 5 4/5 4/5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 4/5 4/5 5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 Enzimsiz numune K1 (E) numunesi Tablo 5'e göre haslýk deðerleri genelde iyi çýkmýþtýr ve enzim uygulamasýnýn yýkama haslýðý üzerinde deðiþim meydana getirmediði söylenebilmektedir. K2 (E) numunesi K3 (E) numunesi The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 19 Tekstil ve Mühendis Tekstil Terbiyesinde Biyoparlatma Uygulamalarý ve Pamuklu Örme Kumaþlarýn Bazý Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerine Etkisi Serin MAVRUZ R.Tuðrul OÐULATA 3.6. Ter Haslýðý Test Sonuçlarý 3.7. Tükürük Haslýðý Test Sonuçlarý Ter haslýðý testi BS EN ISO 105-E04 standardýna göre Özellikle bebeklerin tekstil ürünlerine aðýzla temas asidik ve bazik olarak yapýlmýþ olup, Tablo 6 ve 7'de test etmeleri sonucunda boyarmaddelerin tükürük sonuçlarý verilmiþtir. çözünürlüklerinin deðerlendirilmesi amacýyla uygulanan bu test, DIN 53160 standardýna göre asidik Tablo 6. Ter haslýðý test sonuçlarý (Asit) ve bazik olarak yapýlmýþ olup, Tablo 8'de test sonuçlarý verilmiþtir. Numune Asetat Pamuk Naylon Polyester Akrilik Yün Solma kodu K0 K1 (E) K2 (E) K3 (E) K4 (G) K5 (G) K6 (G) K7 (B) K8 (B) K9 (B) 5 4 4/5 5 5 5 4/5 4/5 4/5 4/5 5 3 3/4 4/5 5 5 4 4/5 4/5 4/5 5 3 3/4 5 5 5 3/4 4/5 4/5 4/5 5 4/5 4/5 5 5 5 4/5 5 5 5 5 4 4/5 5 5 5 4/5 5 5 5 5 4 4/5 5 5 5 4/5 4/5 4/5 5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 Tablo 8. Tükürük haslýðý test sonuçlarý (Asit-alkali) ASÝT ASÝT Tablo 7. Ter haslýðý test sonuçlarý (Alkali) Numune kodu K0 K1 (E) K2 (E) K3 (E) K4 (G) K5 (G) K6 (G) K7 (B) K8 (B) K9 (B) Asetat 5 4 4 4/5 5 5 4 4/5 4/5 4/5 Pamuk 5 3 3 3/4 5 5 3/4 3/4 3/4 3/4 Naylon 5 3/4 4 4/5 5 5 4 4 4 4 Polyester 5 4 4/5 4 5 5 4/5 4 4 4 Akrilik 5 4 4 4 5 5 4 4 4 4/5 Yün 5 4 4 4/5 5 5 4/5 4 4 4/5 Solma 4/5 4/5 5 5 4/5 4/5 4/5 5 4/5 4/5 Numune kodu K0 K1 (E) K2 (E) K3 (E) K4 (G) K5 (G) K6 (G) K7 (B) K8 (B) K9 (B) Akma 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 Solma 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 Numune kodu K0 K1 (E) K2 (E) K3 (E) K4 (G) K5 (G) K6 (G) K7 (B) K8 (B) K9 (B) Akma 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 Solma 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 4/5 Tablo 8 incelendiðinde tükürük haslýðýnýn enzim türü ve konsantrasyonundan etkilenmediði sonucuna varýlmaktadýr 3.8. Sürtme Haslýðý Test Sonuçlarý Tablo 9'da TS EN ISO 105-X12 standardýna göre uygulanan sürtme haslýðý testi sonuçlarý görülmektedir. Asidik ter haslýðý testinde referans numuneye göre en Tablo 9. Sürtme haslýðý test sonuçlarý (Kuru-yaþ) kötü deðerin (3) olduðu numune K1 olarak tespit edilmiþ olup, bunu K2 ve K6 numuneleri izlemiþtir. Asidik ter haslýðýnda; multifibre üzerinde en kötü akma deðeri Numune kodu Kuru Yaþ Numune kodu Kuru Yaþ K0 4 2/3 K5 (G) 4 2 pamuk ve naylon elyafýnda görülmüþtür. Bazik ter K1 (E) 4 2 K6 (G) 4/5 2 haslýðý deneyinde K4 ve K5 numunelerinde bir deðiþim K2 (E) 4 2/3 K7 (B) 4 2/3 4 2 K8 (B) 3/4 2 gözlenmezken, diðer numunelerde kötüleþme söz K3 (E) K4 (G) 3/4 2 K9 (B) 4 2 konusudur. Bazik ter haslýðý deneyinde de en kötü deðerler K1 ve K2 numunelerinde gözlenmiþ olup, multifibre üzerinde en kötü akma deðeri pamuk ve naylon elyafýnda görülmüþtür. Biyoenzim uygulamalarýnýn hem yaþ hem de kuru Hem asidik hem de bazik ter haslýðý sonuçlarý göz sürtme haslýðý deðerlerinde çok büyük bir deðiþikliðe önünde bulundurulduðunda E biyoenziminin ter yol açmadýðý tespit edilmiþ olup, bununla birlikte çýkan haslýðýný daha olumsuz etkilediði söylenebilmektedir. en iyi deðerler kuru sürtmede K6 numunesinde, yaþ Solma deðerlerinde ise önemli bir deðiþim tespit sürtmede ise K2 ve K7 numunelerinde gözlenmiþtir. edilmemiþtir. ALK ALÝ ALKALÝ The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 20 ALKALÝ ALKALÝ ASÝT ASÝT Tekstil ve Mühendis Tekstil Terbiyesinde Biyoparlatma Uygulamalarý ve Pamuklu Örme Kumaþlarýn Bazý Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerine Etkisi Serin MAVRUZ R.Tuðrul OÐULATA 4. SONUÇ VE ÖNERÝLER Yapýlan deneysel çalýþmalar neticesinde elde edilen sonuçlar aþaðýda özetlenmiþtir. - Biyoenzim ile iþlem gören kumaþ numunelerinin gramaj deðerlerinde artýþ olmuþtur. Design-Expert 6.0.1 istatistik programý kullanýlarak ANOVA for Selected Factorial Model Analysis of variance table [Partial sum of squares] Sum of Mean Source Squares DF Square Model A B AB 4817.79 2697.65 50.41 2069.73 8 2 2 4 602.22 F Value 242.41 ANOVA for Selected Factorial Model Analysis of variance table [Partial sum of squares] Sum of Mean F Source Squares DF Square Value Model A B AB 1.580E+005 93671.78 41413.35 22926.23 8 2 2 4 19751.42 46835.89 20706.67 5731.56 66. 1 8 158.43 70.04 19.39 Prob > F < 0.0001 significant < 0.0001 < 0.0001 < 0.0001 DESIGN-EXPERT Plot Patlama mukavemeti X = A: Enzim türü Y = B: Enzim miktari 786.9 Interaction Graph B: Enzim miktari 2 Prob > F Design Points 735.925 1348.83542.93 < 0.0001 25.20 10.14 517.43 208.28 0.0003 < 0.00 01 DESIGN-EXPERT Plot Gramaj degeri 181.5 Interaction Graph B: Enzim konsantrasyonu 583 X = A: Enzim turu Y = B: Enzim konsantrasyonu Design Points B1 0,6 B2 0,8 B3 1,0 172.95 Patlam ukavem am eti < 0.0001 significant B1 0,6 B2 0,8 B3 1,0 684.95 633.975 E G B A: Enzim türü Gra majdegeri Þekil .8 Patlama mukavemeti deðerleri için model grafiði 164.4 2 2 155.85 2 147.3 E G B A: Enzim turu Þekil .7Gramaj deðerleri için model grafiði En yüksek patlama mukavemeti deðerinin B biyoenziminin % 0,6'lýk konsantrasyonu ile elde edildiði görülmektedir. E biyoenzimi ile iþlem gören numunelerin patlama mukavemeti deðerleri birbirlerine oldukça yakýnken, özellikle B biyoenziminin farklý konsantrasyonlardaki deðerleri arasýnda oldukça büyük farklar vardýr. Sonuçlara göre biyoenzim türünün, konsantrasyonunun ve bunlarýn birbiriyle etkileþiminin patlama mukavemeti üzerinde anlamlý bir etkisinin olduðu tespit edilmiþtir. - Yüzey görünümleri incelendiðinde, özellikle yüksek konsantrasyonda biyoenzim kimyasallarýyla iþlem gören numunelerin pürüzsüz bir yüzeye sahip olduklarý görülebilmektedir. E biyoenzimi konsantrasyon deðiþtiðinde gramajý en az etkileyen kimyasal, G biyoenzimi ise en çok etkileyen kimyasal olarak tespit edilmiþtir. En yüksek gramaj deðeri B biyoenziminin % 0,6'lýk konsantrasyonu ile elde edilmiþtir. - 125, 500, 1000 ve 2000 olmak üzere 4 farklý devirde - Numune kumaþlarýn haslýk özellikleri incelendiðinde, yapýlan pilling test sonuçlarýna göre, biyoenzim iþlemi yýkama haslýðýnýn ve tükürük haslýðýnýn enzimlerden ile pilling deðerlerinde iyileþme gözlenmiþtir. etkilenmediði, genelde E biyoenziminin ter haslýðýný daha olumsuz etkilediði, K2, K6 ve K7 numunelerinin - Patlama mukavemeti deðerleri için ANOVA tablosu ve en iyi sürtünme haslýðý sonuçlarýný verdiði tespit model grafiði Þekil 8'de verilmiþtir. Görüldüðü gibi 3 edilmiþtir. enzim türü içinde konsantrasyonun artmasý patlama mukavemeti deðerlerinde düþüþe neden olmuþtur. The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 21 Tekstil ve Mühendis Tekstil Terbiyesinde Biyoparlatma Uygulamalarý ve Pamuklu Örme Kumaþlarýn Bazý Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerine Etkisi Serin MAVRUZ R.Tuðrul OÐULATA KAYNAKLAR Alkýþ, M., “Biyo-Parlatma Yöntemi ile Pamuklu Kumaþlarýn Yüzey Düzgünlüðünün Saðlanmasýnda Olasý Sorunlar” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekstil Eðitimi Anabilim Dalý, s.89., 2003. Ankeny, M., “Single-Bath Dyeing and Bio-Polishing, AATCC Review, p.16-19, May, 2002. Ciechanska, D., Struszczyk, H., Miettinen-Oinonen, A., Strobin, G., “Enzymatic Treatment of Viscose Fibres Based Woven Fabric”, Fibres&Textiles in Eastern Europe, p.60-63, 2002. Duran, K., Y. Ayaz, Ö., “Selülazlarýn Rejenere Selüloz Liflerinde Kullanýmýyla Alternatif Alternatif Terbiye Prosesleri”, Tekstil ve Konfeksiyon, Sayý:5, 390-396, 1999. Khoddami, A., Siavashi, M., Ravandi S.A.H., Morshed, M., “Enzymatic Hydrolysis of Cotton Fabrics with Weft Yarns Produced by Different Spinning Systems, Iranian Polymer Journal, Volume 11 Number 2, p.99-106, 2002. Mazzuchetti, G., Vinels, C., 2005, “Study of Enzyme Treatments Effect on the Pilling Behaviour of Knitted Wool Fabrics”, AUTEX Research Journal, Vol 5, No:1, 55-60. Mccloskey, S.G., Jump, J.M., “Bio-polishing of Polyester and Polyester/Cotton Fabric”, Textile Research Journal, 75 (6), p.480-484, 2005. Oltulu, T., Menceloðlu, Y.Z., Auterinen, A.L., “Tekstil Endüstrisinde Ekolojik Çözüm: Enzimler”, Tekstil Terbiye&Teknik, Sayý:37, 74-78, 1999. Öktem, T., Özdil, N., Özdoðan, E., “Farklý Eðirme Sistemi ile Elde Edilen Ýpliklerden Üretilen Örme Kumaþlarda Bio-Parlatma Ýþleminin Boncuklanma Özelliðine Etkisi”, Gemsan Teknik Bülten, Sayý 36-37, 2003. Sarkar, A.K., Collins, F., Etters, J.N, “Kinetics of the Enzymatic Hydrolysis of Cellulose”, AATCC Review, p.48-52, March, 2001. Sreenath, H.K., Shah, A.B., Yang, V.W., Gharia, M.M., Jeffries, T.W., “Enzymatic Polishing of Jute/Cotton Blended Fabrics”, Journal of Fermentation and Bioengineering, Vol. 81, No.1, p.18-20, 1996. BS EN ISO 105-E04, Tekstil - Renk Haslýðý Deneyleri Bölüm E04: Terlemeye Karþý Renk Haslýðý Tayini, Türk Standartlarý, 2006. BS EN ISO 13938-2, Textiles – Bursting Properties of Fabrics, Part:2 Pneumatic Method for Determination of Bursting Strength and Bursting Distension, 1999. DIN 53160, Tükürüðe Dayanýklýlýk Testi TS EN ISO 105-C06, Tekstil-Renk Haslýðý DeneyleriBölüm C06: Evsel Yýkamaya ve Ticari Müesseselerde Yýkamaya Karþý Renk Haslýðý Tayini, Türk Standartlarý, 2001. TS EN ISO 105-X12, Tekstil-Renk Haslýðý DeneyleriBölüm X12: Sürtünmeye Karþý Renk Haslýðý Tayini, Türk Standartlarý, 2006. TS EN ISO 12945-2, Tekstil- Kumaþlarda Yüzey Tüylenmesi ve Boncuklanma Yatkýnlýðýnýn TayiniBölüm 2: Geliþtirilmiþ Martindale Metodu, 2002. TS 251 Birim Uzunluk ve Birim Alan Kütlesinin Tayini, 1991. The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 22 Tekstil ve Mühendis TMMOB Tekstil Mühendisleri Odasý UCTEA The Chamber Of Textile Engineers Tekstil ve Mühendis The Journal Of Textiles and Engineers YIL 14 SAYI 66 DOKUMA MAKÝNALARINDA ATKI ATMA SÝSTEMÝ ÜZERÝNE BÝR ÖNGÖRÜ Sadettin KAPUCU, Evrim AFÞAR, Ýsmail ALBAYRAK Gaziantep Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Makine Mühendisliði Bölümü 27310 Gaziantep ÖZET Bu çalýþmada, dokuma makinelerýnda hali hazýrda kullanýlan atký atma sistemleri incelenmiþ ve atký atma sistemi üzerinde bir öngörü de bulunulmuþtur. Öngörü için yaratýcý problem yada sorun çözme teorisinin araçlarý kullanýlmýþtýr. “Yenilikçi/Yaratýcý Problem Çözme Teorisi” yeni kuþak ürün ve ürün yöntemlerinin geliþtirilmesi için güçlü ve yapýsal yöntemler sunmaktadýr. Bu yöntemlerden “Teknik Sistemleri Geliþim Eðilimi” gelecek teknolojilerinin sistematik olarak yaratýlmasýný/bulunmasýný saðlamaktadýr. Sözü edilen yöntemin atký atma sistemine uygulanmasýyla elde edilen çarpýcý sonuçlar verilmiþ ve tartýþýlmýþtýr. Anahtar Sözcükler : Atký Atma Sistemi, Yenilikçi Problem Çözme Teorisi, Teknik Sistemlerin Geliþime A FORECASTING ON WEFT INSERTION SYSTEM OF WEAVING MACHINES ABSTRACT In this study weft insertion systems in use are examined and a forecasting on the next generation weft insertion system on weaving machine is presented. “Theory of Inventive Problem Solving” tools are intended for the forecasting method. “Theory of Inventive Problem Solving” provides a powerful and structured methodology for development new products and process. “Evolution of Technical System” is a forecasting technique that provides the next generation system for products. This technique is used for forecasting on the weft insertion system and remarkable results are obtained and discussed. Keywords :Weft Insertion System, Inventive Problem Solving Theory, Evolution of Technical Systems The Journal of Textiles and Engineer Tekstil ve Mühendis Dokuma Makinalarýnda Atký Atma Sistemi Üzerine Bir Öngörü Sadettin KAPUCU Evrim AFÞAR Ýsmail ALBAYRAK 1. Giriþ Dokuma iþlemi üç ana hareketle gerçekleþtirilmektedir. Bunlar; aðýzlýk açma çözgü ipliklerinin bir kýsmýnýn altta bir kýsmýnýn üste olacak þekilde ayrýþtýrýlmasýna, atký atma ise bu ayrýþtýrýlan çözgü ipliklerinin arasýndan geçirilen atký ipliðinin yerleþtirilmesine ve bu atký ipliðinin tefe ile daha önceki ile yan yana gelmesini saðlayarak kumaþ oluþumunun gerçekleþtirilmesidir. Bu hareketlerden en önemlisi üretime doðrudan etkisi nedeniyle atký atma sistemleridir. Günümüzde tezgah hýzlarýnýn arttýrýlmasý ve kumaþ kalitesinin iyileþtirilmesi amacý ile çok çeþitli atký atma sistemleri geliþtirilmiþtir. Atký ipliðini, oluþan aðýzlýk içerisinden geçirmek için mekikli, kancalý, hava ve su jetli atký atma sistemleri kullanýlmaktadýr. durumunda, atký ipinin alýcý kanca tarafýndan tutulmasý ve transferinde problemler ortaya çýkmaktadýr. Gerginliðin yüksek olmasý, atký iþlemi esnasýnda maksimum gerginliði artýracaðýndan atký ipliði kopuþ oraný yükselir ve makine randýmaný düþmektedir (Söylemez, v.d., 1982, Sankaranamasivayam, 2007). Akýþkan jetli atký atma sistemlerinde önce, atký bir bobinden saðýlarak kýlavuz ve gerilim düzenleyiciden geçirilir. Tezgahta, atký ipliði tutucu, püskürtme memesi, atký kesici ve kenar kuvvetlendirme tertibatlarý bulunmaktadýr. Tarak geriye doðru hareket ederken, ölçme cihazý atký ipliðini, her atkýya yetecek uzunlukta hazýrlamaktadýr. Atký tutucular ipliði serbest býrakmýþken, akýþkan jet aðýzlýða sevk edilir ve atký kaydý gerçekleþtirilir. Bu tamamlandýðýnda, tutucular atký ipliðini yakalar. Tarak yeni atkýyý kumaþa tefelerken Mevcut atký atma sistemlerinden mekikli sistemlerde, kesiciler, ipliðin ucunu keserek memeden ayýrýrlar. atký ipliði atký masurasý üzerine sarýlarak mekiðin içine yerleþtirilmektedir. Mekik vuruþ kollarý ile kumaþ Halen mevcut su jeti ile atký atma sistemlerde dýþarýdan enince bir uçtan bir uca atýlýr. Masuradan saðýlan iplik saðlanan su, gerekli þartlandýrma ve filtreleme iþlemi böylelikle açýlan aðýzlýða yerleþtirir. Her bir atký atma gerçekleþtirildikten sonra atký ipiyle birlikte atký iþlemi sýrasýnda birkaç gramlýk atký ipini memesine beslenmektedir. Hareketli parçasý hareketlendirmek için, aðýrlýðý yaklaþýk yarým kilo olan bulunmayan meme, basit olmasýna karþýlýk, su atký taþýyýcýsýnýn da hareketlendirmek zorunda tüketiminin fazlalýðý ve atký aralarýnda su sýzýntýsý kalýnmasýdýr. Bu sistemdeki problemler; mekik nedeniyle sorun teþkil etmektedir. Memeden sývýnýn kütlesinin hýzlandýrýlmasý ve yavaþlatýlmasýnýn zor dýþarý akýþý, bütünlük arz etmelidir. Bu durum, atký olmasý, enerji tüketiminin fazla olmasý, mekik yuvasý ve iþlemini saðlayacak bir çekiþ için gereklidir. tarak nedeniyle tefe mekanizmasýnýn kütlesinin artmasý nedeniyle tefe salýným hareket hýzýnýn sýnýrlandýrýlmasý Su jetli makinelerde suyun dokuma bölgesinden gibi dinamik problemler üretim hýzýný kýsýtlamaktadýr. uzaklaþtýrýlabilmesi için tezgah belirli bir açýda eðimli Üreticilerin tezgahlardan beklentileri; yeni eðilimlere olarak imal edilir. Bu imal þeklinin dezavantajý ise uyum saðlayabilme, yüksek kalitede ürün, yüksek tezgah eðimli olduðu için üzerindeki elemanlarýnda üretim kapasitesi, düþük maliyettir. Ýdeal bir dokuma eðimli olmasý anlamýna gelir ve bu da elektrik donanýmý iþleminde olmasý gereken özelliklerin baþýnda, ve jakarlý sistemin kurulmasýnda sorunlar yaratýr. minimum enerji tüketimi ile birlikte tezgah üretim Burada ki bir diðer sorun jet hýzý belirli bir mesafeden hýzýnýn arttýrýlmasý ve dokunan kumaþ kalitesinin en üst sonra atkýnýn hýzýndan daha küçük deðerlerde olacaktýr. düzeyde elde edilmesidir. Bu da atkýnýn bükümünün açýlmasýna neden olabilmektedir. Metaller su ile etkileþime girdiklerinde Bir diðer atký atma sistemi olarak kancalý atký atma korozyona uðramalarý sebebi ile tezgahýn su ile temas sistemlerinde atký ipliði, verici kanca tarafýndan eden bölgelerinin korozyona karþý dayanýklý bir bobinin bulunduðu taraftan tutulup aðýzlýðýn ortasýna malzemeden yapýlmýþ olmasý gereklidir. Su jeti ile kadar taþýnýr. Burada alýcý kancaya transfer edilir ve daha dokunan bazý kumaþlarda, kumaþ özelliðinden dolayý sonra alýcý kanca tarafýndan tezgahýn diðer tarafýna kumaþta aþýrý miktarda su bulunur. Bu suyun kumaþ taþýnýr. Bu þekilde aðýzlýða yatýrýlan atký ipliði, daha üzerinden atýlmasý için ek olarak bir kurutma iþlemi sonra tefelenerek kumaþa dahil edilir. Bu sistemin yapýlmasý zorunludur (Alpay, 1985). olumsuz yönleri, ayný kanca baþý ile çok ince ve kalýn atký ipliklerinin atýlamamasý ve verici kancanýn atkýyý Günümüzde sýklýkla kullanýlan bir diðer akýþkan atký kapmasý ile atkýnýn alýcý kancaya transferi anýnda belirli atma sistemi de hava jetli sistemlerdir. Hava jetli bir seviyede atký gerginliðine ihtiyaç duyulmasýdýr. Atký sistemlerde atký atma iþlemi, sýkýþtýrýlmýþ hava gerginliðinin çok düþük olmasý veya hiç olmamasý kullanýlarak atký ipinin kinetik enerjisinin arttýrýlmasý The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 24 Tekstil ve Mühendis Dokuma Makinalarýnda Atký Atma Sistemi Üzerine Bir Öngörü Sadettin KAPUCU Evrim AFÞAR Ýsmail ALBAYRAK sureti ile kanal içerisinde ilerlemesi saðlanýlarak tarafýndan ortaya atýlmýþtýr. Yaygýn olarak kullanýlmasý yapýlmaktadýr. Burada atký ipine ilk hareketin verildiði ise doksanlý yýllara rastlamaktadýr. yer ana nozuldur. Bundan dolayý ana nozul tasarýmý önemli yer tutmaktadýr. Teknolojik geliþimler düzensiz olarak geliþemeyip bir eðilim içerisinde geliþmektedirler. Altshuller, yüz Hava jetli atký atma sistemlerinde, havanýn hýzý ile atký binlerce patent üzerinde yaptýðý çalýþmasý sonucunda ipliði arasýndaki hýz farký çok büyüktür. Bu hýz farkýndan zamanla teknolojik sistemlerin nasýl deðiþtiðine örnek dolayý atký üzerindeki lifler bileþenlere ayrýlýrlar ve bu olarak alýnabilecek 8 kalýp ve bu kalýplarýn alt bileþenler atkýnýn bükümünün açýlmasýna neden olurlar. eðilimlerini belirlemiþtir. Bu kalýplar ve eðilimler Elyaflardan oluþan ipliklerde ise elyaflarýn yer i n s a n l a r ý n n e d ü þ ü n d ü k l e r i n d e n ç o k n a s ý l deðiþtirmesine neden olmaktadýr. Tezgah eni arttýkça bu düþündüklerine dayandýrýlmýþtýr. TSG gelecek için bir sorun daha belirgin olarak görülmektedir. Atký ipliðinin yol haritasý gibidir. Gelecek teknolojilerinin kestirimi alýcý noktaya sapmadan ulaþtýrýla bilinmesi amacý ile yerine bir kiþiye TSG kullanarak gelecek tarak eni boyunca yardýmcý nozullar kullanýlmaktadýr. t e k n o l o j i l e r i n i n s i s t e m a t i k o l a r a k Fakat diðer yandan bu nozullarýn kullanýlmasý ile yaratýlmasýný/bulunmasýný saðlamaktadýr (Domb, fazladan sýkýþtýrýlmýþ hava kullanýlmasý gerekliliði 2000). Bu sekiz kalýp aþaðýda verilmektedir. ortaya çýkar ki bu da hava tüketiminin dolayýsý ile maliyetin artmasýna neden olmaktadýr. Burada dikkat ? - Teknolojinin bir ömrü vardýr; doðar, büyür, geliþir edilmesi gereken diðer önemli nokta ise, yardýmcý ve ölür. nozullarýn memelerinde týkanma problemlerinin ? - Mükemmelliðin Artýrýlmasý. yaþanmamasý için bu bölgelerin daima toz, kir ve yaðdan ? - Çeliþkiler sonucu alt sistemlerin orantýsýz geliþimi. uzak tutulmasýnýn saðlanmasý gerekliliðidir. Hava jeti ? - Dinamikliðin ve kontrol edilebilirliðin artýrýlmasý, ile çalýþan sistemler yüksek sýklýkta aðýr kumaþ ? - Karmaþýklýðýn basit sistemlerin bir araya getirilerek dokuyamamaktadýrlar (Alpay, 1985). artýrýlmasý. ? - Parçalarýn uyuþmasý veya uyuþturulmamasý, Yukarýda kýsaca atký atma sistemleri incelenmiþ ? - Makro sistemden mikro sisteme enerji alanlarýnýn yeterlilikleri ile birlikte yetersizlikleri tartýþýlmýþtýr. daha iyi kullanýlanýlarak performans veya kontrol için Dokuma iþleminde yüksek hýzlara eriþebilmek için, geçiþi araþtýrmalar devam etmektedir. Elbette amaç sadece Otomasyonun artýrýlmasýyla insan katkýsýnýn yüksek hýzlara eriþmek deðil, ayný zamanda da azaltýlmasýdýr karþýlaþýlabilinecek problemlerin üstesinden gelinmesidir. Atký atma sistemlerindeki yapýlan 3. TSG' nin atký atma mekanizmasýna uygulanmasý yenilikler yeni sistemlerin geliþtirilmesinden çok, varolan sistemlerin geliþtirilmesine dayanmaktadýr. Bu çalýþmada, teknolojik öngörü yönteminin kolaylýkla Atký atma sistemi üzerine yapýlan bu çalýþmada yenilikçi uygulanabilmesi için aþaðýdaki adýmlar kullanýlmýþtýr ve yaratýcý problem çözme teorisi'nin (TRIZ) bir yapý (Domb,2000). Ýlk adýmda, problemin yada sorunun taþý olan Teknik Sistemlerin Geliþimi (TSG) ve tanýmlamasý gerçekleþtirilir. Ýkinci adýmda, sistem “Fiziksel ve kimyasal etki tablolarý” kullanýlarak geçmiþinin analizi yapýlýr. Bu adýma kadar olan kýsým mevcut atký atma sistemlerine alternatif sistemlerin hali hazýrda giriþ kýsmýnda detaylý olarak bahsedildiði ortaya çýkarýlmasý amaçlanmaktadýr. için burada tekrar edilmeyecektir. Üçüncü adýmda, Teknoloji geliþim kalýplarýnýn uygulanarak geliþimin 2. Teknik Sistemlerin Geliþimi (TSG) yapýsal ve fonksiyonel öngörüsü yapýlýr. Teknolojik öngörü için analitik bir yaklaþým Genrikh Altshuller (1996) tarafýndan yenilikçi ve yaratýcý problem çözme teorisi'nin (TRIZ) bir yapý taþý olarak önerilmiþ ve geliþtirilmiþtir (Fey ve Eugene, 1999), (Kovalick, 1997). TRIZ, yaratýcý-yenilikçi problem çözme teorisinin Rusça'daki karþýlýðýnýn kýsaltmasýdýr. TRIZ fikri ilk defa eski Sovyetler Birliði'nde 1946 yýlýnda, makina mühendisi olan Genrich Altshuller Yeni bir teknolojik sistem özel bir problemin belirli ortamlara ve belirli durumlara göre çözümü için geliþtirilir. Atký atma sisteminin gelecekte ne gibi bir teknolojik yapýda olacaðýna iliþkin teknik sistemlerin geliþim kalýplarýndan “Dinamikleþtirme” eðilimi göz önüne alýnarak, Þekil 1'de mevcut sistemler analizi ile birlikte verilmiþtir. The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 25 Tekstil ve Mühendis Dokuma Makinalarýnda Atký Atma Sistemi Üzerine Bir Öngörü Sadettin KAPUCU Evrim AFÞAR Ýsmail ALBAYRAK Þekil 1' den de görüleceði üzere bir çok sistemin dinamikleþtirilmesi statik parçanýn hareketli olanla, hareketli olanýn da daha çok birbirlerine göre mafsallarla birleþtirilerek hareketli parçalarla, bir çok mafsallý sisteminde tamamen esnek sistemlerle, esnek sistemlerinde lineer olmayan (hidrolik, pnömatik gibi) sistemlerle ve daha ilerisi ise bu sistemlerin fiziksel ve kimyasal olaylarýn ve etkilerin kullanýldýðý servo kontrollü sistemlerle gerçekleþtirilmesidir. Dördüncü adýmda, yapýsal ve fonksiyonel hedeflere eriþmek için mühendislik probleminin tanýmlanmasý ve kavramsal çözümün önerilmesidir. Hali hazýrda kullanýlan sistemler ile teknik sistemlerin geliþim kalýplarýndan “Dinamikleþtirme” eðilimi incelendiðinde bir sonraki teknik sistemin çalýþma prensibinde fiziksel ve/veya kimyasal olaylarýn ve/veya etkilerinin kullanýlacaðý görülmektedir. Þekil 1 incelendiðinde ilk akla gelen çözüm manyetik alanýn kullanýlmasýdýr. Bu prensiple çalýþan ve henüz ticarileþmiþ her hangi bir ürün yazarlarýn bildiði kadarý ile yoktur. Atký atma sistemleri için manyetik alan kullanýmý ile ilgili son bilimsel çalýþma Mirjalili (2005) tarafýndan yapýlmýþtýr. Bir model geliþtirilerek manyetik kuvvetin atký atma sisteminin farklý parametreleri üzerine olan etkilerini incelemiþtir. Ayrýca ticarileþme olasýlýðýnýn göstergesi olarak patent taramasý sonunda günümüze yakýn tarihli WO2005098109 Tablo 1. Atký atma iþlemi ile ilgili fiziksel etkiler ve önerilen nolu Dünya patentine eriþilmiþtir (Werma, 2005). Bir süre iþlemler (Orloff, 2003) sonra manyetik alan kullanan bir atký atma sistemi ile karþýlaþma olasýlýðý yüksektir. Fiziksel etki Önerilen iþlem atký ipi Nesnelerin hareketlendirilmesi 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Nesnenin üzerine veya nesneye iliþtirilmiþ cisim üzerine manyetik alan etkisi uygulanmasý, Nesneye elektrik alanýnýn uygulanmasý, Nesneye sývý veya gazýn basýnçýnýn uygulanmasý, Mekanik titreþim uygulanmasý, Merkezcil kuvvet uygulanmasý, Termal genleþme Iþýk basýncýnýn uygulanmasý Beþinci adým ise TRIZ'in analitik ve yöntemsel metotlarýnýn kullanýlarak problemin çözümüdür. Uzun erimli strateji olarak patentle korunmasý yapýlmamýþ yeni bir prensip ve/veya tekniðin bulunmasý gereklidir. Bu konu araþtýrma gereksimi yarattýðý için AR-GE bölümü bu konuda çalýþmalarýna baþlamasý gereklidir. Uzun erimli strateji için TRIZ'in analitik ve yöntemsel metotlarýnýn kullanýlmasý gerekli olacaktýr. Atký atma sisteminden istenilen etki yada özellik, bir nesnenin (atký ipi) hareketlendirilmesi olduðuna göre; Örneðin TRIZ'in etkiler ve fiziksel olaylar tablosunu kullanarak farklý çözümler elde edebiliriz. Nesneler üzerinde gerçekleþtirilmesi gereken deðiþik fiziksel ve kimyasal iþlemler için TRIZ yönteminin “Fiziksel ve kimyasal etki tablolarý” nda farklý iþlem teknikleri önerilmektedir (Orloff, 2003). Bu tabloda hali hazýrda kullanýlan iþlemler yada prensipler koyu olarak yazýlmýþtýr. Manyetik alanýn kullanýlmasý henüz ticarileþmemesine raðmen koyu olarak yazýlmýþtýr. Yedinci sýrada verilen ýþýk basýncýnýn atký sistemlerinde kullanýlabilirliði konusunda yapýlacak araþtýrmalar yeni uygulama imkanlarýnýn tespiti için önemli çalýþmalar olacaktýr. Tasarýmcý yenilikçi bir ürün elde edebilmek için üstesinden gelinmesi gerekli birçok sorunla karþý karþýya kalacaðý da bir gerçektir. atký ipi atký ipi Kancalý 4. Sonuç ve Öneriler atký ipi Esnek Kancalý atký ipi atký ipi Þekil 1: Teknik geliþim eðilimlerinden dinamikleþtirme. Geliþim yönü yukarýdan aþaðýya doðrudur The Journal of Textiles and Engineer Atký atma sistemi üzerine yapýlan bu çalýþmada yenilikçi ve yaratýcý problem çözme teorisi'nin (TRIZ) bir yapý taþý olan Teknik Sistemlerin Geliþimi (TSG) ve “Fiziksel ve kimyasal etki tablolarý” yeni, etkili ürünlerin ve ürün yöntemlerinin geliþtirilmesi için güçlü yapýsal bir yöntem olduðu gösterilmiþtir. Buradaki örnekte TSG' nin sadece Dinamikleþtirme kalýbý kullanýlmýþtýr. Diðer kalýplar ve/veya alt geliþim eðilimleri kullanýlarak çözüm sayýsýnýn artýrýlabilmesi mümkündür. Atký atma sistemlerinin geliþtirilmesiyle ilgili önerilen manyetik alanýn kullanýlmasýyla ilgili çalýþmalar devam etmekte olup kýsa sürede ticarileþme olasýlýðý yüksektir. Bununda ötesinde bu çalýþmada önerilen atký atma sisteminde ýþýk basýncýnýn kullanýlmasý ise henüz kavramsal tasarým aþamasýndadýr. TRIZ metodolojisinin ülkemizde de kopyalama yerine kendilerine özgün ürün yada ürün üretme yöntemlerini kullanýlmasý rekabet için gerekli donanýmý saðlayabilmesi mümkündür. YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 26 Tekstil ve Mühendis Dokuma Makinalarýnda Atký Atma Sistemi Üzerine Bir Öngörü Sadettin KAPUCU Evrim AFÞAR Ýsmail ALBAYRAK Kaynaklar Alpay,H.R., “Dokuma Makinalarý”, Makina Mühendisleri Odasý, Yayýn No: 114, 1985. Altshuller, G.S., “And Suddenly the Inventor Appeared”, Technical Innovation Center, Worcester, Massachusetts, 1996. Domb Ellen, “Strategic TRIZ and Tactical TRIZ: Using the Technology Evolution Tools”, h t t p : / / w w w . t r i z journal.com/archieves/2000/01/e/index.htm Fey, V.R., ve Eugene I. R., “Guided Technology Evolution (TRIZ Technology Forecasting)” h t t p : / / w w w . t r i z journal.com/archieves/99jan/99jan_article3/99jan _article3.htm Kowalick, J. F., ”Tecnology Forecasting with T R I Z ” h t t p : / / w w w . t r i z journal.com/archieves/97jan/article2/forecasting.h tml Mirjalili, S. A., “Using Electromagnetic Force in Weft Insertion of a Loom” 67 FIBRES &TEXTILES in Eastern Europe July /September 2005,Vol.13,No.3 (51) pp 67-70. Orloff, M. A. 2003. Inventive Thinking through TRIZ, A Practical Guide. Springer-Verlag, ISBN 3540-44018-6 Söylemez, E., Tümer, T., Serdar, G., Tekstil Makinalarýnda Dinamik Analiz, SEGEM, Yayýn No: 96, Ankara, 1982. Sankaranamasivayam, A., “Advantages Of Shuttleless Looms Over Shuttle Looms In Q u a n t i t a t i v e T e r m s ” http://www.pdexcil.org/news/39N1002/advantages .htm (Eriþim:Haziran 2007) Werma, Rohit, “Electromagnetic Weaving M a c h i n e ” , Wo r l d I n t e l l e c t u a l P r o p e r t y Organization, International Publication Number: WO 2005/098109. The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 27 Tekstil ve Mühendis TMMOB Tekstil Mühendisleri Odasý UCTEA The Chamber Of Textile Engineers Tekstil ve Mühendis The Journal Of Textiles and Engineers YIL 14 SAYI 66 TEKSTÝL SEKTÖRÜ ve PATENT TESCÝLLERÝ Türkay DERELÝ, Alptekin DURMUÞOÐLU Gaziantep Üniversitesi, Endüstri Mühendisliði Bölümü / Gaziantep ÖZET Patentler, buluþ sahiplerinin ilgili ürünlerini belirli bir süre “üretme, kullanma, satma veya ithal etme” hakkýný saðlayan belgelerdir. Patent haklarýnýn korunmasý konusundaki yasal statü, 551 sayýlý “Patent Haklarýnýn Korunmasý Hakkýndaki Kanun Hükmünde Kararname” (KHK) ile düzenlenmiþtir. Ýlgili KHK ile Türkiye'de patent baþvurularýnýn deðerlendirilmesi yetkisi Türk Patent Enstitüsü'ne (TPE) verilmiþtir. Son yýllarda TPE ile benzer statüye sahip diðer birçok enstitü; patent verilerini Ýnternet üzerinden yayýmlaya baþlamýþtýr. Bu veritabanlarý aracýlýðýyla sunulan patent bilgileri, teknolojik geliþmelerin takip edilmesi ve sektördeki ürün deðiþimlerinin tespiti açýsýndan önemli bilgileri saðlamýþtýr. Ýlgili verilere yönelik deðiþik analizler birçok bilimsel çalýþmaya da konu olmuþtur. TPE de son dönemde patent bilgilerini içeren veritabanýný kamuya açýk hale getirmiþ (http://online.tpe.gov.tr) ve bu konuda bilimsel çalýþmalar yapýlmasý yönünde önemli kolaylýklar saðlamýþtýr. Bu çalýþmada; TPE tarafýndan tescil edilmiþ olan 2419 ulusal/uluslararasý tekstil patenti incelenerek, bu patentlerin sektörel daðýlýmlarý, yýllara göre izledikleri eðilimler ve Türkiye'de buluþunu tescil ettirmiþ olan ülkelerin durumlarý analiz edilerek sunulmuþtur. Anahtar Sözcükler : Tekstil patentleri, teknolojik eðilimler, ulusal tekstil patentleri TEXTILE INDUSTRY and PATENT GRANTS ABSTRACT Patents are the documents which enable owners to keep the right of “producing, using, selling and exporting “of the relevant products. The regulations on the protection of patent rights are arranged by the Decree-Law No. 551 entitled as “Pertaining to the Protection of Patent Rights”. The relevant decree-law empowers Turkish Patent Institute (TPI) for the evaluation of the applications. In recent years; the institutes similar to TPI, has started to declare the patent information via internet. The information supplied by the databases in Internet; have created important contributions to watch technological change and to trace novel products introduced into market. Thereby patent information has been issued many scientific studies. TPI has also started to publish the patent information via internet (http://online.tpe.gov.tr) and this state facilitates the scientific studies. In this study; 2419 granted textile patents are issued, their sectoral distribution, the trends by the years and the country origins of the applicants has been analyzed and presented. Keywords :Textile patents, technology trends, domestic textile patents The Journal of Textiles and Engineer Tekstil ve Mühendis Tekstil Sektörü Ve Patent Tescilleri Türkay DERELÝ Alptekin DURMUÞOÐLU 1. Giriþ Patentler, buluþ sahiplerinin geliþtirdikleri teknolojileri bir süre için “üretme, kullanma, satma veya ithal etme” hakkýný saðlayan belgelerdir. Ýþletmelerin araþtýrma geliþtirme (AR&GE) faaliyetlerinin en önemli çýktýsý olan yenilikler/buluþlar, tescilin resmi olarak tamamlanmasý için gerekli belirli bir sürenin ardýndan patent bültenlerinde yayýmlanýrlar. Patentler; ülke teknolojilerinin geliþmiþliði ile ilgili önemli göstergelerdir (Dereli v.d., 2007) . Ülkemizde patent haklarýnýn korunmasý konusundaki yasal statü, 8/6/1995 tarihli ve 4113 sayýlý Kanunun verdiði yetkiye dayanýlarak Bakanlar Kurulu'nca 24/06/1995 tarihinde hazýrlanan 551 sayýlý “Patent Haklarýnýn Korunmasý Hakkýndaki Kanun Hükmünde Kararname” (KHK) ile düzenlenmiþtir. Ýlgili KHK ile Türkiye'de patent baþvurularýnýn deðerlendirilmesi yetkisi Türk Patent Enstitüsü'ne (TPE) verilmiþtir. Son yýllarda TPE ile benzer statüye sahip diðer birçok enstitü; patent verilerini Ýnternet üzerinden yayýmlaya baþlamýþtýr. Bu veritabanlarý aracýlýðýyla sunulan patent bilgileri, teknolojik geliþmelerin takip edilmesi ve sektördeki ürün deðiþimlerinin tespiti açýsýndan önemli 3. Analiz bilgileri saðlamýþtýr. Ülkemizde 1995 ve 2007 (en son Mart ayý çalýþmaya dâhil edilmiþtir) yýllarý arasýnda 36.435 patent Ülkemiz son dönemde patent sayýlarýnda önemli artýþlar baþvurusu yapýlmýþtýr. Bu baþvurularýn ancak 5.436'sý saðlamasýna karþýn, ülkemizdeki patent sayýlarý geliþmiþ (14.97 %) yerli baþvurulardýr. Baþvurularýn 30.976 dünya ülkelerine kýyasla oldukça azdýr. Bu çalýþmada (85,3 %) ise yabancý menþeli baþvurulardýr. Ayný ülkemizde tescil edilmiþ olan 2419 tekstil patenti ve bu dönemde toplam 20.816 patent tescil edilmiþtir. Bu patentlerin deðiþik kategorilere göre daðýlýmý ele patentlerin 727'si yerlidir. Yýllara göre baþvuru ve tescil alýnmýþtýr. Bu çalýþmayla ülkemizin lokomotif oranlarýnýn detaylý bilgisi Tablo 1'de sunulmuþtur. sektörlerinden biri olarak bilinen tekstil sektörünün, yeni ürünler ve teknolojiler üretmedeki konumunun Tablo 1. 1995–2007 (Mart) itibariyle tescil edilen ve belirlenmesine çalýþýlmýþtýr. Bu çalýþma, ülkemizin baþvurularý yapýlan patent sayýlarý gerek genel olarak teknoloji geliþtirme yönündeki eksiklerinin belirlenmesinde gerekse tekstil sektöründe Toplam Tescil Edilen Yerli Patent Yerli Patent teknolojik dýþa baðýmlýlýðýnýn bir kez daha ortaya Yýl Baþvurular Patentler Baþvurularý Tescilleri konulmasý açýsýndan oldukça çarpýcý sonuçlar içermektedir. 1995 1690 763 170 58 2. Patentlerin Sýnýflandýrýlmasý Literatürde patent faaliyetlerini deðiþik kapsamlarda inceleyen birçok çalýþmaya rastlamak mümkündür. Bu çalýþmalarýn içerikleri, belirli bir endüstri, ülke veya firmaya ait patentlerin deðerlendirilmesine yöneliktir (Pavitt, 1997, p. 514). Bu çalýþmalarda mevcut patent sýnýflandýrma sistemlerinden yararlanmak mümkündür. Bu sýnýflandýrmalardan en geçerli olanlarýndan “World 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 902 1531 2483 3020 3433 3214 1874 1152 2262 3461 5165 792 601 450 774 1125 1136 2109 1784 1180 1936 3172 4305 754 189 203 207 276 277 337 414 490 685 935 1090 183 Tekstil ve Mühendis Intellectual Property Organization” (WIPO- Dünya Entelektüel Mülkiyet Ajansý)'nýn geliþtirmiþ olduðu “International Patent Classification” (IPC- Uluslararasý Patent Sýnýflandýrma Sistemi)'dir. IPC sýnýflandýrma sistemi ilk kez Strasbourg anlaþmasýyla 1971 yýlýnda yürürlüðe girmiþ uluslararasý bir sistemdir. Türkiye'de bu anlaþmaya taraftýr ve TPE'de patentlerin sýnýflandýrýlmasýnda IPC sisteminden faydalanmaktadýr. IPC sistemi hiyerarþik bir düzene göre tasarlanmýþtýr. Sistem; teknolojileri içeriklerine göre bölümlere, sýnýflara ve alt sýnýflara ayýrmaktadýr (http://www.wipo.int/classifications/ipc/en/). IPC sistemi geliþen ve yeni ortaya çýkan teknolojiler ýþýðýnda 2001 yýlýnda 8. kez güncellenmiþtir. IPC sistemi sekiz ana bölüm ve bölümlere ait muhtelif sýnýf ve alt sýnýflardan oluþmaktadýr. Mevcut olan sekiz bölüm A-H harfleri arasýndaki harflere denk gelecek þekilde sýralanmýþtýr. Bu çalýþmada ele alýnan tekstil teknolojileri IPC bölümlerinden D bölümünü oluþturmaktadýr. D bölümde yer alan patentler, bu çalýþma için TPE'nin çevrimiçi veri tabanýndan (http://online.tpe.gov.tr/) faydalanýlarak ayrý bir veri tabanýnda toplanmýþ ve analiz edilmiþtir. 47 7 31 28 23 58 73 93 68 95 122 24 The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 29 Tekstil Sektörü Ve Patent Tescilleri Türkay DERELÝ Alptekin DURMUÞOÐLU Ülkemizde ayný yýllarda tescil patentlerin IPC sýnýflarýna göre daðýlýmlarý Þekil 1'de gösterilmektedir. Yeraltý kaynaklarý açýsýndan oldukça zengin olan ülkemizde, en çok “Kimya ve Metalürji” alanýnda patent (4574 patentle) tescili alýndýðý görülmektedir. “Kimya ve Metalürji” alanýnda tescil edilen patentler ülkemizde ayný yýllarda tescil edilen toplam patentlerin %29,3'ünü oluþturmaktadýr. Bu alaný 23,6% ile “günlük insan ihtiyaçlarý” kategorisi takip etmektedir. Sadece Türkiye menþeli yerel baþvurular ele alýndýðýnda en çok patent tescili alýnan alan 128 patentle “günlük insan ihtiyaçlarý” kategorisi olmuþtur. Türkiye'nin lokomotif sektörlerinden tekstil sektöründe alýnan patentler tüm sekiz kategori içerisinde ancak altýncý sýrada (tescilli tüm patentlerin % 5,1'i) kalmýþtýr. Yerel baþvurularda ise tekstil patentleri, 28 patentle yedinci sýrada yer almýþtýr. Türkiye'de tescil edilen tekstil patentlerinin ancak %3.01'ini yerli patentler oluþturmaktadýr. Ülkemizde 1980–2006 yýlý arasýnda baþvurusu yapýlan 2341 tekstil patentinin %17.7'si yerli baþvurudur. Yabancý baþvurularýn ülkelere göre daðýlýmý Þekil 2'de sunulmuþtur. Yabancý iþletme ve kurumlarýn ülkemizde, tekstil patentlerine yapmýþ olduklarý yatýrýmlarý, sektörün uluslararasý boyutu güçlü bir sektör olmasýyla açýklamak mümkündür (Dickson and Coles, 2000). Bu baþvurularýn önemli bir kýsmý AB ülkeleri tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Almanya; %29 ile bu ülkeler arasýnda ilk sýrada yer alýrken, ABD %21 ile ikinci, Ýsviçre % 9 ile üçüncü sýrada yer almaktadýr. Bu durum, ismi geçen ülkelerin özellikle tekstil makinesi imalatýnda dünya çapýnda önemli yere sahip olmasýyla açýklanabilir. Buna karþýn ülkemizin tekstil teknolojilerinin geliþtirilmesi konusunda, diðer ülkelere kýyasla oldukça geride olduðunu söylemek yanlýþ olmayacaktýr. 1980–2006 yýllarý arasýnda tescil edilen tekstil patentlerinin alt sýnýflara göre daðýlýmý Tablo 2'de belirtilmiþtir. Tabloda belirtilen sýnýf ve alt sýnýflarýn içerdiði teknolojilerin tam listesi Tablo 3'de yer almaktadýr. Ayrýca ülkemizde tescil edilen tekstil patentlerinin sýnýflarýnýn daðýlýmý Tablo 4 'de sunulmuþtur. Ülkemizde en çok tescil edilen tekstil sýnýfý patentleri, 343 patentle “tekstil dokumalarýný nemli yýkama, kurutma, ütüleme ya da presleme” ile ilgili patentler olmuþtur. Bu gurubu, 203 patentle; “Suni elyaf, iplikler, lifler (elyaf), fýrça kýllarý veya kurdelelerin üretimindeki kimyasal özellikler; karbon elyafýnýn üretimi için özel olarak uyarlanmýþ olan cihazlar” almýþtýr. Tablo 2. 1980–2006 yýllarý arasýnda tescil edilen tekstil patentlerinin alt sýnýflara göre daðýlýmý Þekil 1. 1995–2007 yýllarý arasýnda ülkemizde tescil edilen patentlerin IPC bölümlerine göre daðýlýmlarý AVUSTURYA 3% ISVIÇRE 9% BELCIKA 5% DÝÐE R 8% ABD 21% FRANSA 8% INGILTERE 5% ITALYA 8% ALMANYA 29% JAPONYA 4% Þekil 2. Ülkemizde alýnan yabancý patentlerin ülkelere göre daðýlým The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 30 Tekstil ve Mühendis Tekstil Sektörü Ve Patent Tescilleri Türkay DERELÝ Alptekin DURMUÞOÐLU Tablo 3. IPC sistemde belirtilen D bölümü patentlerinin 4. Sonuçlar ve Deðerlendirmeler sýnýf ve alt sýnýflar için tam listesi Ülkemizdeki patent faaliyetleri (patent tescili ve baþvuru D 01 D 01 B D 01 C D 01 D D 01 F D 01 G D 01 H D 02 D 02 G D 02 H D 02 J D 03 D 03 C D 03 D D 03 J D 04 D 04 B D 04 C D 04 D D 04 G D 04 H DOÐAL VEYA SUNÝ ÝPLÝKLER VEYA LÝFLER; BÜKÜM Elyaf elde etmek amacý ile örneðin büküm için, tabii elyaflý malzemenin mekanik olarak iþlenmesi Büküm amacý ile elyaf veya Filamant elde etmek amacý ile elyaflý malzemenin kimyasal olarak iþlenmesi; Hayvani elyafý yeniden elde etmek için bez paçavralarýný kömürleþtirme Suni elyaf, ipliklikler, lifler, fýrça kýllarý veya kordelelerin üretimindeki mekanik metod veya cihazlar Suni elyaf, iplikler, lifler (elyaf), fýrça kýllarý veya kordelelerin üretimindeki kimyasal özellikler; Karbon elyafýnýn üretimi için özel olarak uyarlanmýþ olan cihazlar Elyafýn örneðin büküm için, ön iþlem görmesi Bükme (Eðirme) veya burma BÜKÜLMÜÞ ÝPLÝKLER; BÜKÜLMÜÞ ÝPLÝK VEYA HALATLARI MEKANÝK APRE ÝÞLEMÝ; ÇÖZME VEYA SARMA Lif, filament, bükülmüþ iplik veya iplikleri havlandýrma veya kývýrma Çözme, sarma veya çapraz dokuma Filaman, ip, iplik, sicim, halat veya benzerlerinin apre iþlemi veya tasarlamasý DOKUMA Argaçlama mekanizmalarý(Shedding); Numune kartlarý veya Zincirleri; Kartlarýn delinmesi; Desenleme numuneleri Dokuma Kumaþlar; Dokuma yöntemleri; Dokuma tezgâhlarý Yardýmcý dokuma cihazlarý; Dokumacý aletleri; Mekikler ÖRME; DANTELA ÖRME; ÖRME; KENAR KOYMA; DOKUNMAMIÞ BEZLE R (KUMAÞLAR) Örme Dantelâ örme veya üretimi, dantel kafesi veya karbonize dantelâ dâhil; örme makineleri; Ekstrafor; Dantelâ Baþka þekilde sýnýflandýrýlmamýþ olan Pervazlar, Kordeleler, Þeritler veya Bantlar Filamanlý materyalin (malzemenin) örülmesi ile að yapma: Ýlmekli Halýlar veya Resimli Kalýn Örme Kumaþlar yapma; Baþka þekilde sýnýflandýrýlmamýþ olan örme Tekstil dokumalarý (Kumaþlarý) yapma, örneðin elyaflý veya filamanlý malzemeden; Bu gibi iþlem veya cihazlar ile yapýlan kumaþlar örneðin keçeler, dokunmamýþ kumaþlar; Hidrofil Pamuk, Tela, Vatka; Vatka kaplama DÝKÝÞ; NAKIÞ ÝÞLEME; TAFTÝNG Dikiþ Nakýþ iþleme; Tafting TEKSTÝL VEYA BENZERLERÝNÝN ÝÞLENMESÝ; NEMLÝ YIKAMA; BAÞKA ÞEKÝLDE SINIFLANDIRILMAMIÞ OLAN ESNEK MALZEMELER Tekstil malzemelerini sývý, gaz veya buharlar ile iþleme Tekstil dokumalarýný (kumaþlarýný) tam Hazýrlama, Apreleme, Germe veya Uzatma Tekstil dokumalarýný nemli yýkama, kurutma, ütüleme ya da presleme. Halý, kilim, çuval, meþin veya diðer deri ya da tekstil madde ve dokumalarýnýn mekanik olarak veya basýnçla temizlenmesi; Esnek borumsu (tüp þeklinde) veya diðer içi oyuk maddelerin (eþyalarýn) ters yüz edilmesi Tekstil materyallerinin iþaretlenmesi, kontrolü, dikiþi veya kesilmesi Tekstil dokumalarý veya giyim eþyalarýný kývýrma Lif, iplik, kumaþ (dokuma), kuþtüyü veya yapma lifli mallarýn aðartýlmasý, örneðin optik aðartma, kuru temizleme veya yýkama; Deri veya kürklerin aðartýlmasý Lif, iplik, Dokuma ipliði, kumaþ, kuþtüyü veya böyle malzemelerden yapýlmýþ lifli ürünlerin sýnýf D 06'nýn baþka bir yerinde verilmeyen iþlenmesi. Bir Makromoleküler Katý Malzeme ile kaplý bir elyaflý Örtüden meydana gelmiþ olan Duvar, Döþeme veya benzerlerini kaplama malzemeleri, örneðin linolyum, muþamba, suni deri, tavan keçesi (katranlý kâðýt), baþka þekilde sýnýflandýrýlmamýþ olan esnek tabaka malzeme Tekstillerin boyama veya basýmý; Deri, kürk veya herhangi bir þekildeki katý makro moleküler maddelerin boyanmasý Tekstilleri süsleme HALATLAR; ELEKTRÝK DIÞINDAKÝ KABLOLAR Genel olarak halat veya kablolar iþlemleri) geliþmiþ ülkelerdeki patent faaliyetlerine kýyasla oldukça sýnýrlýdýr. Bu durumu; ülkemizdeki AR&GE yatýrýmlarýnýn sýnýrlý oluþu ve halen tam olarak çözülememiþ, alt yapý ve insan gücü problemiyle açýklamak yanlýþ olmayacaktýr. Ülkemizde 2006 yýlý içerisinde 4427 patent tescil edilmiþken, Japonya'da 23 saniyede bir patent tescili yapýlýyor olmasý oldukça önemli bir farký iþaret etmektedir. Öte yandan, ülkemizde patent faaliyetlerinin, kýsýtlý da olsa, genel olarak bir artýþ trendi izlemesi gelecek için umut verici gözükmektedir. Ülkemizde tescil edilen patentlerin önemli bir çoðunluðunun yabancýlar tarafýndan alýnmasý dikkatle ele alýnmasý gereken bir diðer noktadýr. Patentlerin bir teknolojinin sadece üretim hakkýný deðil ayný zamanda kullanma, satma veya ithal etme hakkýný da saðladýðý dikkate alýndýðýnda, ülkemizde alýnan yabancý patentlerin pazarlama stratejisi açýsýndan yabancý üreticilere önemli avantajlar saðladýðý göz önünde bulundurulmalýdýr. Ülkemizin lokomotif sektörlerinden olan tekstil sektöründeki patent faaliyetleri ise diðer sektörlere göre oldukça küçük bir paya sahiptir. Son dönemde emek gücünün oldukça ucuz olduðu ülkelerin ülkemiz rekabet gücü önünde oluþturduðu belli baþlý tehditlerin giderilmesi ancak kendi teknolojimizi geliþtirmemizle mümkün olacaktýr. Ancak ülkemizde tescil edilmiþ olan mevcut tekstil patentlerinin önemli bir kýsmý yabancýlarýn mülkiyetindedir. Var olan yerli tekstillerin ise yeterli sayýda olduðunu söylemek oldukça zordur. Bu durumda ülkemizin tekstil sektörü için geleceðe yönelik vizyonunu dikkatli bir þekilde belirlemesi ve teknolojik yeniliði teþvik eden bir yapýnýn oluþturulmasýna ihtiyacý vardýr. D 05 D 05 B D 05 C D 06 D 06 B D 06 C D 06 F D 06 G D 06 H D 06 J D 06 L D 06 M D 06 N D 06 P D 06 Q D 07 D 07 B Kaynakça Tablo 4. Ülkemizde en çok tescil edilen tekstil patentleri Dereli, T., Durmuþoðlu, A., “Patent Alarm Sistemi (PAS)“, sýnýflarý YA/EM'2007: Yöneylem Araþtýrmasý / Endüstri Mühendisliði XXVII. Ulusal Kongresi, Ýzmir, 2-4 Patent Sýra IPC Sýnýfý Sýnýf Baþlýðý Temmuz, 624-629, 2007. Sayýsý 1 2 3 4 D06F D01F D06M D06P Tekstil dokumalarýný nemli yýkama, kurutma, ütüleme ya da presleme. Suni elyaf, iplikler, lifler (elyaf), fýrça kýllarý veya kordelelerin üretimindeki kimyasal özellikler; Karbon elyafýnýn üretimi için özel olarak uyarlanmýþ olan cihazlar Lif, iplik, Dokuma ipliði, kumaþ, kuþtüyü veya böyle malzemelerden yapýlmýþ lifli ürünlerin sýnýf D 06’nýn baþka bir yerinde verilmeyen iþlenmesi. Tekstillerin boyama veya basýmý; Deri, kürk veya herhangi bir þekildeki katý makromoleküler maddelerin boyanmasý Tekstil dokumalarý (Kumaþlarý) yapma, örneðin elyaflý veya filamanlý malzemeden; Bu gibi iþlem veya cihazlar ile yapýlan kumaþlar örneðin keçeler, dokunmamýþ kumaþlar; Hidrofil Pamuk, Tela, Vatka; Vatka kaplama Dokuma Kumaþlar; Dokuma yöntemleri; Dokuma tezgâhlarý Suni elyaf, ipliklikler, lifler, fýrça kýllarý veya kordelelerin üretimindeki mekanik metod veya cihazlar Tekstil malzemelerini sývý, gaz veya buharlar ile iþleme Örme 343 203 196 192 Dickson K., Coles M., “Textile design protection: Copyright, CAD and competition“ Technovation, 20(1), 47-53, 2000. Pavitt, K.,. “Transforming centrally planned systems of science and technology: The problem of obsolete competencies“. In: Dyker, D.A., Editor, 1997. The Technology of Transition: Science and Technology Policies for Transition Countries, Central European University Press, Budapest, 43–60, 1997. http://online.tpe.gov.tr/ http://www.wipo.int/classifications/ipc/en/ Tekstil ve Mühendis 5 6 7 8 9 D04H D03D D01D D06B D04B 172 161 125 113 107 The Journal of Textiles and Engineer YIL 14 - SAYI 66 SAYFA 31 ULUSLARARASI KONFERANSLAR VE KONGRELER AATCC International Conference 10-12 Mart 2009 Ýletiþim Kim Nicholson tel: +1 919 549 3535; fax: +1 919 549 8933 E-posta: [email protected] www.aatcc.org. Myrtle Beach, Güney Carolina, ABD 2nd World Conference on 3D Fabrics and their Applications 6–7 Nisan 2009 Ýletiþim www.texeng.co.uk Greenville, Güney Carolina, ABD International Year of Natural Fibers – Natural Fibers in Australasia 15–17 Nisan 2009 Ýletiþim http://www.otago.ac.nz/textiles/naturalfibres09/ Dunedin, Yeni Zelanda The First World Conference on Software for the Textile and Clothing Industries 21–22 Mayýs 2009 Ýletiþim Xiaogang Chen E-posta: [email protected]) www.texeng.co.uk Manchester, Ýngiltere AUTEX 2009 World Textile Conference 26-28 Mayýs 2009 Ýletiþim Doç. Dr. E. Perrin AKCAKOCA KUMBASAR Ege Üniversitesi Tekstil Mühendisliði 35100 Bornova – Ýzmir Tel ve Fax:+90 (232) 339 92 22 E - p o s t a : a u t e x 2 0 0 9 @ m a i l . e g e . e d u . t r, [email protected] Cesme - Ýzmir 48th Dornbirn Man-Made Fibers Congress 16-18 Eylül 2009 Ýletiþim Austrian Man-Made Fibers Institute Congress Office Dornbirn Rathausplatz 1 A-6850 Dornbirn Austria Tel: +43 (0)5572 36850 Fax: +43 (0)5572 31233 http://www.dornbirn-mfc.com/en/ 2008 International Nonwowens and Technical Conference - INTC 2009 21-24 Eylül 2009 Ýletiþim Tel. (919) 233-1210 126 Fax (919) 233-1282 www.inda.org/events/index.html Denver, CO, ABD TEKSTÝL VE MÜHENDÝS DERGÝSÝ YAZIM KURALLARI DEÐÝÞÝYOR! Tekstil ve Mühendis Dergisinde yayýnlanacak makalelerde 67. sayýdan itibaren aþaðýda ayrýntýlarý verilen yazým kurallarý uygulanacaktýr. Dergimize yayýn gönderecek olan üyelerimize ve akademisyenlere önemler duyurulur. “Tekstil ve Mühendis”dergisi, özgün bilimsel araþtýrmalar ile ilginç uygulama çalýþmalarýna yer veren ve bu niteliði ile hem araþtýrmacýlara hem de uygulamadaki mühendislere seslenmeyi amaçlayan bir dergidir. Dergide tekstille ilgili bilimsel, teknik, ekonomik içerikli, her konuda yazý yayýnlanýr. Bu yazýlar, yazým kurallarýna göre hazýrlanmýþ özgün araþtýrma ürünü yazýlar veya belirli bir konuyu yeterli sayýda kaynaktan araþtýrarak hazýrlanmýþ derleme yazýlar biçiminde olabilir. Dergide yayýnlanacak özgün ve derleme yazýlar ile ilgili yazým kurallarý aþaðýda verilmektedir: Genel Yazým Kurallarý - Yazý dili Türkçe'dir. Metin yalýn bir dil ile yazýlmalý, Türkçe yazým kurallarýna uygun olmalý, devrik cümleler içermemelidir. Tam Türkçe çevirisi ile birlikte olmak kaydý ile Ýngilizce yazýlmýþ bilimsel makaleler de yayýnlanabilecektir. - Dergide yayýnlanmasý istenen yazýlar, standart A4 boyutundaki 1. hamur kaðýda üstten 3.5 cm, alttan 3.5 cm, saðdan 2.5 cm ve soldan 2.5 cm boþluk olacak þekilde hazýrlanmalýdýr. - Yazýlar, Windows uyumlu geliþmiþ bir kelime iþlemci (Winword) kullanýlarak hazýrlanmalýdýr. - Metin ve baþlýk bölümlerinin tamamý Times New Roman yazý karakteri ile yazýlmalýdýr. - Yazý baþlýðý ortalanmýþ olarak 16 punto, büyük ve koyu harflerle yazýlmalýdýr. Yazý baþlýðý kýsa ve açýk olmalý, içeriði yansýtmalýdýr. Yazý baþlýðýndan sonra iki satýr boþluk býrakýlýp sað köþeye yaslatýlarak yazar adlarý küçük ve soyadlarý büyük harflerle 12 punto ile yazýlmalýdýr. Birden fazla yazar tarafýndan hazýrlanmýþ yazýlarda yazar adlarý alt alta yazýlmalý, unvan kullanýlmamalý, yazar adresleri yazar adlarýnýn hemen altýnda verilmelidir. - Metinin baþýna önce Türkçe, sonra yabancý dilde en çok 100 sözcükten oluþan, okuyucuya yazýnýn konusunu, önemini, güncelliðini tanýtan özet konulmalýdýr. Türkçe özet yazar adlarýndan sonra iki satýr boþluk býrakýlarak 12 punto koyu harfler ile yazýlmýþ “ÖZET” baþlýðýný takiben iki yana dayalý olarak yazýlmalýdýr. - Türkçe özetten sonra bir satýr boþluk býrakýlarak çalýþma alanýný tanýmlayan en az dört adet anahtar kelime verilmelidir. - Anahtar kelimelerden sonra iki satýr boþluk býrakýlarak 16 punto büyük ve koyu harflerle ortalanmýþ olarak yazýnýn Ýngilizce baþlýðý verilmelidir. Ýngilizce baþlýðýn ardýndan bir satýr boþluk býrakýlarak 12 punto koyu harfler ile yazýlmýþ “ABSTRACT” baþlýðýný takiben iki yana dayalý olarak Ýngilizce özet yazýlmalýdýr. - Ýngilizce özetten sonra bir satýr boþluk býrakýlarak çalýþma alanýný tanýmlayan en az dört adet anahtar kelime (keywords) verilmelidir. - Türkçe yazýlarda; Türkçe baþlýk ve özet, Ýngilizce yazýlarda ise Ýngilizce baþlýk ve özet önce gelmelidir. - Metin içerisindeki ana baþlýklar 12 punto, koyu ve büyük harf, alt baþlýklar 12 punto koyu ve küçük harf, metin ise 12 punto olacak þekilde düzenlenmelidir. - Metin, iki yana dayalý þekilde, bir satýr aralýklý olarak yazýlmalý, satýr baþý kullanýlmayýp paragraflar arasýnda bir satýr boþluk verilmelidir. Metin yazýlýrken hiçbir özel format (header, footer, heading) kullanýlmamalýdýr. - Yazýlarda, bölüm ve alt bölüm baþlýklarý numaralandýrýlmalýdýr. Baþlýklardan önce ve sonra bir satýr boþluk býrakýlarak takip eden metin yazýlmalýdýr. - Yazýlarda yalnýzca SI birimleri kullanýlmalýdýr. Ancak zorunlu olarak kullanýlan deðiþik birimlerin parantez içinde SI eþdeðeri verilmelidir. Þekiller, Tablolar ve Formüller - Bütün þekiller basým kalitesi açýsýndan mümkün olan en yüksek çözünürlükte hazýrlanmalýdýr. Þekil isimleri sýra ile numaralandýrýlmalý ve þekil altýnda ortalanarak 10 punto olacak þekilde yer almalýdýr. - Tablolar sýra ile numaralandýrýlmalý, tablo baþlýklarý 10 punto büyüklüðünde tablonun üstünde sola dayalý olarak yer almalýdýr. - Þekil ve tablolar metin içinde bir satýr boþluk býrakýlarak ilgili olduklarý kýsma konulmalý, þekil ve tablolardan sonra boþluk býrakýlmadan þekil ve tablo isimleri yer almalýdýr. - Her türlü formül, bilgisayar ile yazýlmalý ve yazý alanýnýn soluna yaslanmalý, formül veya baðýntý veriliþ sýrasýna göre yazý alanýnýn sað kýsmýna yaslanacak þekilde parantez içinde (1) þeklinde numaralanmalýdýr. - Metinde kullanýlan semboller uluslararasý kullanýma uygun seçilmeli; her bir sembol kullanýldýðý yerde tanýmlanmalýdýr. Kaynaklar-Alýntýlar - Kaynaklar metinin hemen sonunda yer almalýdýr. - Kaynaklar metin içerisindeki kullaným sýrasýna göre numaralandýrýlarak kaynaklar kýsmýna yerleþtirilmelidir. Kullanýlan kaynaklar metin içerisinde bu numaralar esas alýnarak [köþeli parantez içerisinde] belirtilmelidir. - Etik kurallarý gereðince, alýntýlar metindee týrnak içinde verilmelidir ve bir referans numarasý ile kaynak belirtilmelidir. - Kaynaklar aþaðýdaki formata uygun olarak yazýlmalýdýr; - Süreli Yayýnlar: Yazar(larýn) Soyadý, Adýnýn baþ harfi., (Yýl), Çalýþmanýn Baþlýðý, Dergi Ýsmi, Sayýsý, Numarasý, Sayfa. - Kitaplar: Yazar(larýn) Soyadý, Adýnýn baþ harfi., (Yýl), Kitabýn Baþlýðý, Yayýnevi, Basýldýðý yer. - Kongreler: Yazar(larýn) Soyadý, Adýnýn baþ harfi., (Yýl), Çalýþmanýn Baþlýðý, Kongre veya Kongre Kitabý Adý. Sayfa, Tarih, Yapýldýðý Yer. - Ýnternet:- Yazar(larýn) Soyadý, Adýnýn baþ harfi. Çalýþmanýn Baþlýðý, Ýnternet Adresi, Eriþim Tarihi Çalýþmanýn Dergiye Yollanmasý - Yazar(lar) makale ile birlikte yazýþmalardan sorumlu kiþinin telefon numarasý ve e-posta gibi iletiþim bilgilerini ayrýca yollamalýdýr. - Makalenin kaðýda basýlmýþ üç örneði ile CD'deki kopyasý dergi yazýþma adresine gönderilebilir yada çalýþmanýn bir örneði [email protected] adresine iletilebilir. - Makalede kullanýlan þekiller ayrýca jpg veya tif formatýnda ayrý bir dosya olarak iletilmelidir. Yazýlarýn Deðerlendirilmesi - Yazýlar baþka süreli yayýnlarda yayýnlanmýþ olmamalýdýr. Herhangi bir toplantýda teblið olarak sunulmuþ veya sunulacak ise bu açýk olarak belirtilmelidir. - Dergi adreslerine gönderilen yazýlarýn yayýnlanýp yayýnlanmayacaðýna ve yayýnlanma sýrasýna “Tekstil ve Mühendis”dergisi 'Yayýn Kurul'u karar verir. - Dergiye gelen yazýlar 'Yayýn Kurulu'nun belirleyeceði ve adlarý saklý tutulan en az üç uzman tarafýndan yazar kimliði bilinmeksizin deðerlendirilir. - Dergide yayýnlanan çalýþmalar tartýþmaya açýktýr. Uzman deðerlendirmeleri sonucunda Yayýn Kurulu'nda oluþan görüþler doðrultusunda yazarlardan düzeltme-ekleme-çýkarma istenebilir veya yazýlar red edilebilir. Dergide yayýnlanan ve yayýnlanacak yazýlara telif ücreti ödenmeyecektir. TMMOB TEKSTÝL MÜHENDÝSLERÝ ODASI ÜYE OLUN VE AKTÝF KATILIN Her birimizin gerek mesleðimiz ile ilgili gerekse ülkemizdeki sektörel ve ya genel durum ile ilgili olarak söz söyleme hakký bulunmaktadýr. Mesleki olarak tekstil mühendislerinin bir çatý altýnda olacaðý kurum Tekstil Mühendisleri Odasýdýr. Henüz üye olmadýysanýz en yakýn þubemize baþvurun, sözünüzü ve uygulamalarýnýzý aktif olarak gerçekleþtirin. Türk Mühendis ve Mimar Odalarý Birliði (TMMOB) 7303 sayýlý yasa, 66 ve 96 sayýlý Kanun Hükmünde Kararnamelerle deðiþik 6236 sayýlý yasayla 1954 yýlýnda kurulmuþtur. TMMOB tüzel kiþiliðe sahip, Anayasanýn 135. Maddesinde belirtilen kamu kurumu niteliðindeki bir meslek kuruluþudur. TMMOB çalýþmalarýný 23 meslek odasý ve bu odalara baðlý 160 þube ve 30 Ýl Koordinasyon Kurulu ile sürdürmektedir. TMMOB'a baðlý odalara 50 kadar mühendislik, mimarlýk ve þehir plancýlýðý disiplininden mezun olan mühendis, mimar ve þehir plancýlarý üyedir. 6235 sayýlý “Türk Mühendis Mimar Odalarý Birliði Yasasý” uyarýnca Türkiye'de özel sektörde mesleki alanlarda çalýþan mühendislerin TMMOB çatýsý altýndaki baðlý bulunduklarý odaya kayýtlý olarak görevlerini sürdürmeleri zorunludur. (Madde 33). Bu gereði yerine getirmeyen söz konusu mühendisler Türkiye'de mesleki faaliyetten men edilmektedir. (Madde 38). Bu yasa uyarýnca özel sektörde çalýþan tüm mühendislerin oda üyesi olmalarý gerekmektedir. Türkiye'de yaklaþýk 7000 “Tekstil Mühendisi” çalýþmaktadýr. Ancak bu rakamýn %25'i odaya kayýtlýdýr. Bu oran Türkiye'deki örgütlenebilme, ekip çalýþmasýna yatkýnlýk, birlikte hareket edebilme ve hedef birlikteliði konularýna bakýþ açýmýzýn da açýk bir göstergesidir. Kalkýnmak, kaynaklarýmýz ýþýðýnda Türkiye'nin hedeflerini daha doðru belirleyebilmek ve ülkemizi hedeflere omuz omuza taþýyabilmek için, tekstil mühendislerini odaya üye olmaya davet ediyoruz. TEKSTÝL MÜHENDÝSLERÝ ODASI Tekstil Mühendisleri, örgütlerini 1973 yýlýnda TMMOB tarafýndan alýnan karar gereði “Makine Mühendisleri Odasý” içinde sürdürmüþlerdir. TMMOB 32. genel kurul kararýyla 23 Mayýs 1992 tarihinde “Tekstil Mühendisleri Odasý” kurularak, birliðin halkasýna 21. meslek örgütü olarak katýlmýþtýr. Ýlk genel kurulunu ise19 Eylül 1992'de Bursa'da gerçekleþtirmiþtir. Bu gün merkezi Ýzmir'de olan odamýz, Bursa, Denizli, Güney Bölge, Ýzmir, Ýstanbul þubeleriyle ve il temsilcilikleriyle faaliyetlerini sürdürmektedir. Ülke ve toplum yararlarý doðrultusunda Tekstil Sanayinin ulusal çýkarlara uygun yönden geliþmesini saðlamak amacýyla gerekli inceleme ve araþtýrmalarý yapmak ve bunlarýn “Tekstil ve Konfeksiyon Sektörü”nün ve “Tekstil Mühendisleri”nin yararýna sunmayý amaç edinen meslek örgütümüz tarafýndan saðlanan hizmetler þunlardýr: -Serbest Mühendislik ve Müþavirlik (SMM) Belgesi -Meslek içi eðitim çalýþmalarý -Yayýn çalýþmalarý -Bilirkiþilik hizmetleri -Sempozyum ve seminerler -Tekstil proje ve raporlarýný denetlemek -Tekstil mühendisliði alanýnda teknik çalýþmalar yürütmek -Tekstil ürünlerine kalite belgeleri vermek ve denetlemek -Tüketicilerin bilinçlendirilmesine ve korunmasýna yönelik çalýþmalar -Sosyal ve kültürel etkinlikler TEKSTÝL MÜHENDÝSLERÝ ODASI ÜYELÝÐÝ VE ÜYELÝK ÞARTLARI Gelirlerinin büyük bir kýsmýný üyelerinin ödediði aidatlarla ve yapýlan aktiviteler sonucu elde edilen gelirle saðlayan meslek örgütümüz bünyesine katýlan her yeni üyeyle gücüne güç katmaktadýr. Meslektaþlarýmýzýn, üyelik için aþaðýda listelenmiþ belgeler ile þubelere baþvurmalarý gerekmektedir; -2 adet kayýt formu (Þubelerden veya www.tmo.org.tr adresinden temin edilebilir) -Diploma fotokopisi (noter tasdikli sureti ya da aslý tarafýmýzdan görülmek koþuluyla fotokopisi) -Nüfus cüzdaný fotokopisi -5 adet fotoðraf (pasaport formuna uygun) -Evlilik cüzdaný fotokopisi (evli bayanlar için) Tekstil Mühendisleri Odasý ile ilgili her türlü bilgi ve geliþmeleri www.tmo.org.tr adresinden takip edebilir, her türlü yazýþmalarýnýzý [email protected] adresinden yapabilirsiniz.