1. ING Economisch BureauSectoren in economisch perspectief 20 13 2. Inhoudsopgave Voorwoord 3Colofon 1 De Nederlandse economie 4EindredactieNiek Houterman 2 Zakelijke dienstverlening 6Maurice van Sante 3 Industrie 13AuteursStef Bais 4 Bouw 23Henk van den BrinkMax Erich 5 Transport en logistiek 30Thijs GeijerMaarten Leen 6 Groothandel 36Rico LumanFerdinand Nijboer 7 Detailhandel 43Maurice van SanteMirelle de Valk 8 Agrarische sector 54Jurjen Witteveen 9 Horeca 61 10 Public en gezondheidszorg 67 Contactpersonen 74 2 3. Voorwoord Ondernemen in turbulente tijden is dynamisch en vraagt veel van ondernemers en bedrijven. Resultaten uit het verleden, trends en ontwikkelingen, de stand van de economie, het overheidsbeleid, de ontwikkelingen in de sector, administratieve lastendruk, prestaties van branchegenoten: het zijn allemaal voorbeelden van factoren die van belang zijn voor het succes van de onderneming. Kennis over deze – en andere – omgevingsfactoren is relevante managementinformatie, waarop belangrijke strategische keuzes in de onderneming kunnen worden gemaakt. ING helpt ondernemers ook in economisch moeilijke tijden, mede door kennis over de markt, de sector en de regio te delen met haar klanten. Voor ondernemend Nederland publiceert het ING Economisch Bureau regelmatig sector- en regiovisies. De kennis die de ING heeft over de markt waarin ondernemingen opereren, delen we ook in grote en kleinere bijeenkomsten, maar ook in een-op-een rapportages, zoals de Conditietest voor bedrijven en instellingen en de Bedrijfsscan voor MKB-bedrijven. Met de Conditietest delen we met de onderneming de strategische en financiële inzichten en bespreken we hoe deze aansluiten op zijn strategische plannen. De Bedrijfsscan biedt de mogelijkheid voor MKB-ers om met de ING-relatiemanager te sparren over kansen in de bedrijfsvoering. Sectoren in economisch perspectief, richt zich op belangrijke sectoren in Nederland. Het beschrijft de ontwikkeling van de Nederlandse economie en van zestig verschillende branches. Daarbij schetst het rapport de belangrijkste trends voor de betreffende sector en de impact die dat het komend jaar al kan hebben. Ik vertrouw erop dat dit rapport een handvat biedt om nog beter te ondernemen. De relatiemanagers van de ING staan klaar om u hierbij verder te helpen. Annerie Vreugdenhil Directeur Zakelijk ING Nederland 3 4. 1 Economie1 De Nederlandse economie Maarten Leen Hoofd macro-economie 4 5. Economie: voorlopig nog geen herstelEconomische groei erg afhankelijk van de export... ...maar export staat onder druk... Componenten economische groei Nederland140 115 110 15130 105 10120 100 5110 95 0 90 -5100 85 -1090 80 -1580 75 2009 2010 2011 2012 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013_ Buitenlandse handel _ Particuliere consumptie _ Bedrijfsinvesteringen _ Overheid _ Ondernemersvertrouwen Duitsland, index (L-as) _ Exportgroei Nederland, (% j.o.j. R-as)Bron: CBS, ING bewerkingen Index (tweede kwartaal 2009 = 100, voortschrijdend 4-kwartaals gemiddelde) Bron: ING...waardoor er ook volgend jaar ‘overall’ geen groei zal zijn... ...en dus ook 2013 weer een moeilijk jaar wordt.Kerncijfers Nederlandse economie, 2011-2013 (% j.o.j.) ■ Overheidsmaatregelen om het begrotingstekort te verkleinen gaan ten koste van 2011 2012 2013 de koopkracht van burgers.Economische groei (BBP) 1,0 -1,0 -0,5 ■ De particuliere consumptie daalt ook volgend jaar weer.Particuliere consumptie -1,0 -1,5 -0,8 ■ Ook een verzwakking van de huizenmarkt beïnvloedt de particuliere consumptieBedrijfsinvesteringen 8,9 -4,6 -2,7 negatief.Uitvoer 3,9 2,7 1,7 ■ Bedrijfsinvesteringen zullen tegen deze achtergrond verder afnemen.Invoer 3,6 2,4 1,0 ■ Groei moet vooral buiten ons land worden gezocht.Inflatie 2,3 2,5 2,5Werkloosheid (jaareinde) (in % beroepsbevolking) 5,8 6,8 7,4Huizenprijs (jaargemiddelde) -2,3 -6,2 -7,6Driemaandsrente (euribor, jaareinde 1,3 0,2 0,3Tienjaarsrente (overheid, jaareinde) 2,19 1,75 2,10Bron: Ecowin, voorspellingen ING 5 1 Economie 6. 2 Zakelijke dienstverlening2 Zakelijke dienstverlening Sasja van As-Winters Ferdinand Nijboer Sectormanager Sectoreconoom Accountancy Advocatuur Notariaat Flexbranche Assurantietussenpersonen Reisbureaus 6 7. Dalende omzet noodzaakt accountants tot veranderingDe blijvende prijsdruk sinds 2009... ...leidt tot een verdergaande consolidatieslag... Aantal fusies/overnames en samenwerkingsverbanden 40Ontwikkeling uurtarieven (% j.o.j.) 35 2007 2008 2009 2010 2011 2012 35 30 1e hj 25Totaal accountancy en 20 24administratieve 22 15dienstverlening 5,6 3,6 2,4 0,6 2 1,2 17 16 16 10Audit en advies 6 1,7 -0,8 -1,8 -2,6 -2,1 11 12 5 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* Bron: CBS Bron: Accountant.nl, Accountancynieuws, FD, bewerkt door ING Economisch Bureau * t/m oktober...en een daling van de branche-omzet... ...vraagt om aanpassing van het bedrijfsmodel... Omzetontwikkeling accountancy (% j.o.j.)6% ■ Verdere digitalisering, automatisering en het benutten van de mogelijkheden van4% Standard Business Reporting.2% ■ Een grotere focus op advisering op waardecreatie voor de klant. ■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor MKB.0%-2% …die verzilverd kunnen worden door…-4% ■ Het vergroten van de kennis in ICT omdat administratie- en samenstelwerk een-6% commodity is geworden. 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* ■ Personeel met advieskwaliteiten aan te trekken al is de beschikbaarheid daarvan_ Omzetgroei accountantskantoren _ Economische groei beperkt. ■ De aanpassing van het bedrijfsmodel vraagt om een pro-actieve houding van deBron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau accountant. 7 2 Zakelijke dienstverlening 8. 2 Zakelijke dienstverleningAdvocatuur naar structureel lagere groeiDe verjuridisering zorgt voor meer advocaten en kantoren... ...tegelijkertijd is er minder werk in M&A voor topadvocatuur... M&A deals 900 270 Aantal advocaten Aantal kantoren 800 240 Waarde deals (x € 1 mld.) 700 2101920 877 600 180 Aantal deals1960 1.931 1.207 500 1501980 3.726 1.331 400 1201990 6.381 300 901997 9.252 2.566 200 602002 12.290 2.944 100 302007 14.882 3.762 0 02011 16.808 4.529 2005 Aantal deals _ 2006 2007 Waarde deals 2008 2009 2010 2011Bron: NOvA Bron: Overfusies.nl...en druk op de tarieven zorgt voor een lager groeiperspectief... ...wat een uitdaging voor de advocatuur creëert in...15% 15% ■ Klantgericht in plaats van sectiegericht werken bij de grote kantoren.12% 12% ■ Investeren in diversiteit van personeel. ■ Investeren in ICT en klantportaal om kennis toegankelijk te maken.9% 9% …en kansen biedt in…6% 6% ■ Ketenregisseurschap voor het juridisch ontzorgen van de klant.3% 3% ■ Producten en diensten ontwikkelen speciaal voor het MKB.0% 0% ■ Aanbieden van alternatieve tariefmodellen. 1990-1999 2000-2009 2010-2020 Omzetgroei advocatuur Groei aantal advocatenBron: CBS, NOvA, bewerking ING Economisch Bureau 8 9. Zwakke woningmarkt vraagt ondernemerschap notariaatAantal woningtransacties blijft op laag niveau... ...en ook de familiepraktijk staat onder druk... x1.000 per kwartaal Aantal gepasseerde akten60 120050 1000 80040 60030 40020 20010 0 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2008 2009 2010 2011 2012*_ Aantal verkochte woningen (vrij van seizoenseffecten) Onroerendgoed praktijk w.v. hypotheken Familiepraktijk OndernemingspraktijkBron: Kadaster Bron: KNB, Belastingdienst * tot en met september...waarbij de instroom van notarieel talent afvlakt... ...en het lastig ondernemen blijft in 2013...1500 ■ Het aantal woningtransacties in 2013 gaat naar verwachting naar 100.000.1250 ■ Druk op tarieven door meer concurrentie en transparantie.1000 ■ Door de juiste balans te vinden tussen ambtstaken en ondernemen.750 …maar er liggen kansen op het gebied van…500 ■ Het reduceren van kosten door digitalisering en automatisering.250 ■ Meer adviseren en adviesproducten ontwikkelen.0 ■ De rol van de notaris als onafhankelijk en onpartijdig adviseur blijft noodzakelijk. 2005/2006 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2010/2011 2011/2012 Aantal studenten notarieel recht Aantal afgestudeerden notarieel rechtBron: CBS 9 2 Zakelijke dienstverlening 10. 2 Zakelijke dienstverleningFlexmarkt bereikt bodem in 2013Na een herstel daalt in 2012 de omzet in de flexmarkt... ...maar door marginale groei van de grootste afnemers... Omzet uitzendbranche naar type personeel30%25%20% 19% Verdeling uitzendkrachten naar sectoren (2011)15%10%5% 33% Industrie0% Handel-5%-10% Bouw-15% 17% Publieke sector-20%-25% ZDV-30%-35% Overig-40% 8% 2007 2008 2009 2010 2011 2012_ Totaal _ Administratief _ Industrie _ Technisch 8% 14%Bron: ABU Bron: CBS...stabiliseert de omzet in 2013... ...en liggen er bedreigingen bij...25% Omzetontwikkeling in de NL uitzendmarkt t.o.v. het BBP -1,620% -1,2 ■ Te grote flexibilisering van de arbeidsmarkt leidt tot afname van de vraag naar diensten van flexbedrijven.15% -0,8 ■ Fluctuerende omzet en margedruk verhogen de financiële risico’s.10% -0,4 ■ De werving van geschikt personeel is ook voor flexbedrijven een uitdaging.5% 00% 0,4 ...en wordt de bodem bereikt.-5% 0,8-10% 1,2 ■ Afnemers werken aan de opbouw van een flexibele schil bij het herstel van de-15% 1,6 economie. 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* ■ Internationalisering op het vlak van werving en plaatsing. Omzetontwikkeling (linkeras) _ Verandering werkloosheid (rechteras) ■ Flexibilisering van de arbeidsmarkt betekent hogere arbeidsmobiliteit van ervaren personeel.Bron: CBS * Ramingen 10 11. Provisieverbod bepalend voor omzet assurantietussenpersonenMeer verzekeringen via het directe kanaal... ...zet de omzetten onder druk... Marktaandeel ATP in % Omzetontwikkeling ATP (% j.o.j.)60 10% 58,2 54,7 5%50 0%40 43,4 -5% 37,9 -10%30 -15%_ 2005 Levensverzekeringen _ 2008 Schadeverzekeringen 2010 2009 2010 2011Bron: GfK/TOF Bron: D & O...maar het dalend aantal assurantietussenpersonen... ...beperkt het omzetverlies per kantoor...7.000 1% ■ Consolidatie: Kleinschalige bedrijven verdwijnen steeds meer.6.000 0% ■ De aanscherping van vakbekwaamheidseisen verhoogt de toetredingsdrempel.5.000 -1% ■ De concurrentie tussen verzekeringsbedrijven neemt toe.4.000 -2% ■ Het provisieverbod gaat in 2013 in terwijl de verzekeringsmarkt verzadigd is en de huizenmarkt vastloopt.3.000 -3% ■ De betalingsbereidheid voor advies moet ontwikkeld worden.2.000 -4% ■ Premie verzekering & advieskosten zijn ontkoppeld, waardoor wanbetalingsrisico1.000 -5% toeneemt.0 -6% ■ De toegevoegde waarde ligt lager door verkleining van de informatievoorsprong. 2007 Aantal ATP’s _ 2008 2009 Ontwikkeling (R-as) 2010 2011 2012Bron: CBS 11 2 Zakelijke dienstverlening 12. 2 Zakelijke dienstverleningReisorganisaties moeten zich aanpassen aan gedrag klantDe omzet van de totale vakantiebranche stijgt door hogere prijzen... ...terwijl het aantal fysieke reiswinkels afneemt... Aantal reiswinkels130 20 2500125120 15 2000115110 10 1500105100 595 100090 085 50080 -5 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* 0_ Prijsindex pakketreizen (2006 = 100, L-ras) _ Omzetontwikkeling reisbranche (% j.o.j. R-ras) 2000 2011 2020*Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: ANVR * Raming ING Economisch Bureau...maar op termijn herstelt de vakantiemarkt... ...waardoor er kansen blijven bestaan... Aantal vakanties in mln39 ■ De groep ouderen met tijd en geld groeit.38 ■ De combinatie van online, fysieke verkoop en distributie is succesvol.37 ■ De rol als reisadviseur, intermediair en ontzorger meer inzetten.36 …al komt dit slechts deels ten goede aan reisbureaus.35 ■ Er zijn branchevreemde toetreders uit de internethoek.34 ■ De informatieachterstand van reizigers is vrijwel verdwenen door internet.33 ■ Airlines en hotelaanbieders zetten direct selling steeds verder door om de schakels32 te verminderen. 2003 2005 2010 2011 2012* 2015* 2020*Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau 12 13. 3 Industrie Bert Woltheus Rindert Ekhart Jurjen Witteveen Sectormanager Sectormanager Sectoreconoom Voedingsmiddelen Chemie Rubber en kunststof Metaal Elektrotechnische industrie Machinebouw Transportmiddelen Grafimedia 13 3 Industrie 14. 3 IndustrieIndustrie: licht herstel na jaar van krimpProductiekrimp in 2012, stabiel in 2013... ...waarbij de export de schade beperkt... Ontwikkeling orders industrie 70Productie naar branche, 2011-2013 (% j.o.j.) 65 2011 2012* 2013* 60Industrie 3,3% -1% 0%Voedings- en genotmiddelen 1,6% -2% 0,5% 55Chemie -1,8% 5% -1% 50Rubber- en kunststof 3% -3% 0,5%Metaalbewerking 5,8% -3% 0% 45Elektrotechnische industrie 6,4% -1% 1%Machinebouw 7% -5% 2% 40Transportmiddelenindustrie 22,3% -8% -5% 2010 2011 2012Grafische industrie 1,7% -3% -1% _ Orders _ ExportordersBron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS Index (50 = geen verandering, > 50 = groei, < 50 = krimp)...de prijsdruk is afgenomen... ...en de lichte verbetering van de wereldeconomie perspectief biedt.300 ■ Industriële groei is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de wereldeconomie.250 ■ Economische groei in Azië en investeringsgroei in de VS bieden groeimogelijkheden200 in 2013, in het bijzonder voor de chemie en maakindustrie. ■ Voor toeleveranciers biedt ook de Duitse industrie kansen voor groei.150 ■ De binnenlandse consumptie zal nog jaren onder druk staan, bedrijven actief op de100 binnenlandse eindmarkt merken dit.500 ’07 ’08 ’09 ’10 ’11 ’12_ GSCI-index Industriële Metalen _ GSCI-index Agrarische producten _ GSCI-index EnergieBron: CBS Index (2005 = 100) 14 15. Voedingsmiddelen: gematigd herstelGroei valt terug in 2012... ...en de buitenlandse omzet duikt in de min...115 16% 20% 13%110 10% 10% 7%105 4% 1% 0%100 -2% -5%95 -8% -10% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -20% Productieniveau _ Omzet voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.) voedingsmiddelenindustrie (L-as) _ Productie voedingsmiddelenindustrie (R-as, %, j.o.j.) _ 2007 2008 2009 Ontwikkeling binnenlandse omzet (%, j.o.j.) _ 2010 2011 2012 Ontwikkeling buitenlandse omzet (%, j.o.j.)Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron:...terwijl grondstoffenprijzen op hoog niveau blijven... ...en in 2013 slechts beperkte groei wordt voorzien.300 ■ De voedingsmiddelenindustrie krimpt met 2% in 2012, gevolgd door een lichte groei van 0,5% in 2013. ■ De binnenlandse omzet weet zich nog staande te houden. ■ Bedrijven kampen met hoge grondstofprijzen en prijsdruk vanuit inkooporganisaties200 retail. ■ Groeimogelijkheden bevinden zich in het buitenland door export van producten en kennis.100_ 2008 Vlees _ Zuivel _ 2009 Vetten _ 2010 Granen 2011 2012Bron: CBS Index (2002-2004 = 100) 15 3 Industrie 16. 3 IndustrieChemie: sterke, maar afnemende groeiEr is een sterke groei in de chemie... ...met echter wel overcapaciteit... Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door140 40% 25% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven130 30% 20%120 20%110 10% 15%100 0%90 -10% 10%80 -20%70 -30% 5%60 -40% 0% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Productieniveau chemische industrie (L-as) _ Omzet chemische industrie (R-as, %, j.o.j.) -5%_ Productie chemische industrie (R-as, %, j.o.j.) Overcapaciteit 2011 Ondercapaciteit 2012Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS...en relatief stabiele maar hoge inkoopprijzen... ...terwijl de productiegroei in 2013 wel lager is.€ 100 $ 2,00€ 90 $ 1,90 ■ De chemie groeit snel (5% in 2012) na een krimp in 2011. Voor 2013 wordt een krimp€ 80 $ 1,80 verwacht van 1%.€ 70 $ 1,70 ■ Een verwachte afzwakking van de euro in de 1e helft van 2013 biedt echter extra€ 60 $ 1,60 concurrentiekracht.€ 50 $ 1,50 ■ De langetermijnperspectieven zijn gunstig voor de (hoogwaardige) Nederlandse€ 40 $ 1,40 chemie, maar de aansluiting op opkomende economieën moet beter. Nog altijd gaat€ 30 $ 1,30 70% van de export naar de Europese markt.€ 20 $ 1,20€ 10 $ 1,10€0 $ 1,00 2007 2008 2009 2010 2011 2012_ Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €) _ Euro-dollarkoers (R-as, $)Bron: CBS 16 17. Rubber en kunststof: beperkt herstelDe groei zwakt af... ...en er is een aanzienlijke overcapaciteit... Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door130 20% 25% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven120 10% 20%110 0% 15%100 -10%90 -20% 10%80 -30% 5% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0% Productieniveau rubber- en kunststofindustrie (L-as) _ Omzet rubber- en kunststofindustrie_ Productie rubber- en kunststofindustrie (R-as, % j.o.j.) (R-as, % j.o.j.) 2011 Overcapaciteit rubber en kunststof 2012Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS...met hoge, maar relatief stabiele inkoopprijzen... ...die leiden tot aanhoudende margedruk.€ 100 $ 1,80 ■ De rubber- en kunststofindustrie blijft in een situatie van overcapaciteit, wat de€ 90 $ 1,70 bestaande margedruk niet vermindert.€ 80 $ 1,60 ■ Op de binnenlandse markt biedt de voedingsindustrie enige houvast (verpakkingen),€ 70 $ 1,50 maar de verkopen richting de bouw en maakindustrie groeien niet.€ 60 $ 1,40 ■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende€ 50 $ 1,30 maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie€ 40 $ 1,20 biedt nog kansen voor de Nederlandse rubber- en kunststofindustrie.€ 30 $ 1,10€ 20 $ 1,00 2007 2008 2009 2010 2011 2012_ Olieprijs (North-Sea Brent, (L-as, €) _ Euro-dollarkoers (R-as, $)Bron: Ecowin 17 3 Industrie 18. 3 IndustrieMetaalbewerking: dalende vraag over brede linieGroei slaat om in krimp... ...en de overcapaciteit groeit... Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door130 20% 25% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven120 10% 20%110 0% 15%100 -10% 10%90 -20%80 -30% 5% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0% Productieniveau metaalbewerking (L-as, index) _ Productiegroei metaalbewerking (R-as, % j.o.j.) 2011 2012_ Omzetontwikkeling metaalbewerking (R-as, % j.o.j.) Overcapaciteit metaalbewerkingBron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS...terwijl de inkoopprijzen relatief stabiel, maar hoog blijven... ...wat leidt tot blijvende margedruk.€ 300 $ 1,70 ■ De metaalbewerking heeft te maken met een dalende vraag bij afnemers over€ 250 $ 1,60 een brede linie. De export van de Nederlandse machinebouwers neemt af wat de€ 200 $ 1,50 metaalbewerking merkt en in de bouw (30% van de omzet) is de situatie al langere tijd niet rooskleurig.€ 150 $ 1,40 ■ De situatie van overcapaciteit en druk op marges zal hierdoor voorlopig niet€ 100 $ 1,30 verminderen. ■ In 2013 treedt naar verwachting enige verbetering op door een aantrekkende€ 50 $ 1,20 maakindustrie in de 2e helft van 2013. Ook toelevering aan de Duitse maakindustrie€0 $ 1,10 biedt nog kansen voor de Nederlandse metaalbewerking. 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Prijsindex industriële metalen (L-as, €) Euro-dollarkoers (R-as, $)Bron: CBS 18 19. Elektrotechnische industrie: sector stabiliseertGroei verdwijnt, maar de krimp blijft beperkt... ...waarbij de ondercapaciteit wel is omgeslagen in overcapaciteit... Capaciteit: onvoldoende vraag -/- onvoldoende mensen, 140 30% 30% materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven 130 20% 20% 120 10% 110 0% 10% 100 -10% 0% 90 -20% 80 -30% -10% 70 -40% -20% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -30% Productieniveau elektrotechniek (L-as) Productie elektrotecniek (R-as, % j.o.j.) 2011 2012 Omzet elektrotecniek (R-as, % j.o.j.) Overcapaciteit elektrotechnische industrie Ondercapaciteit elektrotechnische industrieBron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS...en de groei uit het buitenland moet blijven komen... ...maar de problemen in Europa drukken de groeipotentie. Ontwikkeling orders elektrotechnische industrie70 ■ De elektrotechnische industrie in Nederland presteert relatief sterk maar de dalende65 vraag uit het buitenland krijgt nu zijn weerslag op de branche. 2012 zal hierdoor een60 lichte productiekrimp geven. ■ In 2013 wordt een kleine verbetering verwacht, maar met name de situatie op de55 Europese afzetmarkt baart zorgen.50 ■ Groei zal vooral moeten komen uit de VS en Azië. De markt is echter competitief en in de elektrotechnische industrie heerst prijsdruk. Daarom blijft de omzetontwikkeling45 achter bij de productieontwikkeling.40 2010 2011 2012_ Orders _ ExportordersBron: CBS Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp) 19 3 Industrie 20. 3 IndustrieMachinebouw: tijdelijke krimpGroei slaat om in krimp... ...en er ontstaat overcapaciteit door vraaguitval... Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door150 50% 15% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven140 40%130 30% 10%120 20%110 10%100 5% 0%90 -10%80 -20% 0%70 -30%60 -40% -5% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -10% Productieniveau machinebouw (L-as) _ Productieontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.) _ Omzetontwikkeling machinebouw (R-as, % j.o.j.) 2011 Overcapaciteit machinebouw 2012 Ondercapaciteit machinebouwBron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS...het herstel moet komen uit het buitenland... ...maar de Nederlandse machinebouw is goed gepositioneerd.70 ■ De machinebouw heeft met name sinds het derde kwartaal van 2012 te maken met65 een duidelijk dalende orderportefeuille. Dit komt terug in een productiedaling van60 5% over 2012. ■ De Nederlandse machinebouw is echter een kansrijke branche met een sterke55 positie in diverse niches. Daarbij is de aansluiting op de opkomende economieën50 relatief goed. ■ In 2013 groeit de productie met 2% maar de lange termijn groei kan hier zeker boven45 komen.40 2010 2011 2012_ Orders _ ExportordersBron: CBS Index (50 = geen verandering) 20 21. Transportmiddelenindustrie: twee krimpjaren na twee topjarenDe productiegroei is verdwenen... ...door een dalende vraag uit het buitenland... 60% Omzetontwikkeling transportmiddelenindustrie150 50%140 40%130 30% 40%120 20%110 10% 20%100 0% 0%90 -10%80 -20% -20%70 -30%60 -40% -40% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -60% Productieniveau transportmiddelenindustrie (L-as) _Omzet transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.) 2007 2008 2009 2010 2011 2012_ Productieontwikkeling transportmiddelenindustrie (R-as, % j.o.j.) _ Omzetontwikkeling binnenland (% j.o.j.) _ Omzetontwikkeling buitenland (% j.o.j.)Bron: CBS Index (2005 = 100) Bron:...maar de export zal wel het herstel moeten trekken... ...en is 2013 nog een krimp jaar. Ontwikkeling orders transportmiddelenindustrie70 ■ De transportmiddelenindustrie is snel hersteld na de klap van eind 2008. De groei in65 2010 en 2011 kwam boven de 20% uit. Deze groei was echter volledig te danken aan60 de buitenlandse vraag. ■ Nu de buitenlandse vraag af is genomen, krimpt de productie aanzienlijk, naar55 verwachting 8% in 2012 en 5% in 2013.50 ■ De tijdelijke sluiting van NedCar heeft effect op de productiecijfers, maar biedt vanaf medio 2014, wanneer de heropening gepland is, een positieve impuls voor de45 Nederlandse transportmiddelenindustrie.40 2010 2011 2012_ Orders _ ExportordersBron: CBS Index (50 = geen verandering, > 50 = groei en < 50 = krimp) 21 3 Industrie 22. 3 IndustrieGrafisch: aanhoudend zwaar weerDe krimp keert terug, waardoor... ...de overcapaciteit problematisch blijft... Capaciteit: belemmering door onvoldoende vraag -/- belemmering door115 10% 50% onvoldoende mensen, materiaal, ruimte, machines, % van de bedrijven110 5% 40%105 0% 30%100 -5%95 -10% 20%90 -15% 10% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0% Productieniveau grafische industrie (L-as) _ Omzet grafische industrie (R-as, % j.o.j.) 2011 2012_ Productie grafische industrie (R-as, % j.o.j.) Overcapaciteit grafische industrieBron: CBS Index (2005 = 100) Bron: CBS...en de afzetprijzen onder druk staan... ...zodat 2013 nog geen herstel laat zien.120 ■ Aanhoudende krimp in de vraag naar drukwerk. ■ Sterke afhankelijkheid van binnenlandse markt, waarbij voor veel afnemers de110 vooruitzichten nog niet op groei duiden. ■ Overcapaciteit leidt vooral tot afname van het aantal MKB-bedrijven, het aantal zelfstandigen neemt toe.100 ■ Mogelijkheden om weer mee te denken in klantoplossingen door aanverwante activiteiten te integreren.90 2009 2010 2011 2012_ Afzetprijzen grafische industrie _ Prijsontwikkeling papier/karton _ Prijsontwikkeling drukinktBron: CBS Index (2005 = 100) 22 23. 4 Bouw Jan van der Doelen Maurice van Sante Sectormanager Sectoreconoom Woningbouw Utiliteitsbouw Infrasector Onderhoudsmarkt Installatiebranche 23 4 Bouw 24. 4 BouwBouw: Bodem volgend jaar bereiktDoor een flink dalende productie… …kampt de bouwsector met overcapaciteit... Capaciteit en faillissementen bouw -50 100Bouwproductie naar deelsectoren, 2012-2014 (% j.o.j.) -40 80 2012 2013 2014 -30 60 -20 40Woningbouw Nieuwbouw -9,5% -3,5% 2,0% -10 20 Verbouw -7,5% -3,0% 1,0% Onderhoud -3,0% 1,0% 2,0% 0 0 Aantal woningen gereed 53.000 49.000 50.000 10 -20Utiliteitsbouw Nieuwbouw -8,5% -2,5% 2,5% 20 -40 Verbouw -7,5% -1,5% 2,0% 30 -60 Onderhoud -2,5% 0,5% 2,0% 40 -80Infrasector Nieuwbouw & verbouw -8,0% -3,0% 1,0% Onderhoud -4,0% -2,5% 1,0% 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012Totaal bouw -7,3% -1,0% 2,0% Overcapaciteit Ondercapaciteit _ Faillissementen (R-as)Bron: Ramingen ING Economisch Bureau Bron: MNW...en daalt het vertrouwen bij aannemers tot een dieptepunt... …maar de bodem lijkt in 2013 bereikt...30 ■ Aantal faillissementen blijft hoog door overcapaciteit en bijbehorende prijsdruk.20 ■ Aantal gebouwde nieuwe woningen daalt in 2013 tot 49.000.10 ■ Renovatie blijft een stabiele markt.0-10 ...al zal de groei daarna nog jaren zeer gematigd zijn.-20-30 ■ Dalende koopkracht geeft minder fnanciële ruimte aan potentiële kopers van-40 Vertrouwensindicator blijft nieuwbouw.-50 op historisch laag niveau ■ Lage economische groei leidt tot lage investeringen in gebouwen. 1986 1998 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 ■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door_ Vertrouwensindicator bouw _ Beoordeling orderboeken bouw bezuinigingen.Bron: Ecowin 24 25. Woningbouw blijft onder druk staanDe vastgelopen woningmarkt… …laat de verkoop van nieuwbouw dalen...-70 55.000 12.000 Aantal verkopen nieuwbouwwoningen-73 50.000 10.000-76 45.000 8.000-79 40.000 6.000-82 35.000 4.000-85 Koopintenties en aantal transacties 30.000 ligt op historisch laag niveau 2.000-88 25.000 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 0_ Saldo respondenten (wel -/- niet van plan om een huis te kopen) 2007 I II III IV 2008 I II III IV 2009 I II III IV 2010 I II III IV 2011 I II_ Aantal verkochte woningen (rechter as)Bron: CBS Bron: MNW...waardoor ook in 2013 minder woningen gebouwd worden... …waarna de woningbouw licht herstelt.110.000 Aantal gereedmeldingen en afgegeven vergunningen ■ Blijvend verlaagde overdrachtsbelasting en verhoogde BTW maken nieuwbouw100.000 relatief duurder t.o.v. bestaande bouw.90.000 ■ Nieuwe beperkende maatregelen voor de hypotheekrenteaftrek leiden tot80.000 vraagdaling nieuwbouwwoningen.70.000 ■ Woningcorporaties krijgen steeds minder fnanciële ruimte voor investeringen in woningbouw.60.000 ...maar op lange termijn is er wel uitbreidingsvraag.50.000 ■ Jaarlijkse groei van 55.000 huishoudens waarvoor woonruimte benodigd is.40.000 ■ Gemiddeld worden er ieder jaar 15.000 woningen gesloopt waarvoor ook30.000 12-mnds voortschrijdend gemiddelde vervangende woonruimte gebouwd moet worden. 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 ■ Beperkte budgetten van overheden voor investeringen in infrastructuur door_ Vergunningen _ Gereedmeldingen bezuinigingen. ■ Door de huurverhogingen uit het regeerakkoord voor scheefhuurders zal deBron: Ecowin, ING doorstroming naar nieuwbouwwoningen op termijn verbeteren. 25 4 Bouw 26. 4 BouwUtiliteitsbouw op lager niveau verderMinder investeringen door lagere economische groei… …leidt tot enorme daling van het aantal vergunningen…20% Ontwikkeling investeringen en overige investeringen 600* Afgifte vergunningen bedrijfsgebouwen15% 50010% 4005% 3000%-5% 200-10% 100-15% Investeringen in bedrijfsgebouwen lopen steeds 0 minder achter op andere bedrijfsinvesteringen-20% Voortschrijdend gemiddelde per kwartaal (% j.o.j.) 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 _ Hallen en Loodsen _ Kantoren _ Combinatie _ Winkels _ Scholen Bedrijfsgebouwen _ Overige bedrijfsinvesteringen bedrijfshallenBron: CBS, ING Bron: CBS * In € miljoenen, voortschrijdend jaargemiddelde.…en een tekort aan opdrachten bij U-bouwers... …waardoor ook in 2013 de productie nog krimpt...60% % U-bouwers met te weining opdrachten als belangrijkste belemmering voor werkzaamheden ■ Lage groei bij gebruikers van bedrijfsruimten zoals logistiek en groothandel zorgen50% voor weinig uitbreidingsvraag.40% ■ De hoge leegstand in kantoren (14%) zal verder stijgen (o.m. door HNW) waardoor het overaanbod toeneemt.30% ■ Ook winkelvoorraad is groot en leegstand stijgt (o.m. door on-line shopping).20% …mogelijkheden voor verduurzaming en transformatie.10% ■ Leegstaande kantoorpanden transformeren tot andere bestemmingen.0% ■ Het verduurzamen van bestaande bedrijfsgebouwen biedt nog veel kansen. 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012Bron: EIB 26 27. Gematigde krimp in infrasectorInvesteringen in infra nemen af door overheidsbezuinigingen… …waardoor het vertrouwen bij infrabedrijven sterk daalt… Investeringen infrastructuur Vertrouwensindicator15% 40 3010% 20 105% 0 -100% -20 -30-5% -40-10% -50 -60-15% Ontwikkeling % j.o.j. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 _ B&U _ InfrasectorBron: Ecowin Bron: EC…en een daling van omzetten bij ingenieursbureaus… …duiden ook voor 2013 nog op een krimp...12% Omzetten ingenieursbureaus (% j.o.j.)10% ■ Vooral lagere overheden bezuinigen op uitgaven infrastructuur door kortingen op8% het gemeentefonds en lagere opbrengsten uit het eigen grondbedrijf.6% ■ Malaise in de utiliteits- en woningbouw zorgt er ook in de infrasector voor dat minder4% gronden bouw- en woonrijp gemaakt moeten worden. ■ Flinke bezuinigingen op infrastructuur in het regeerakkoord.2%0% ...op lange termijn zijn er nog veel uitdagingen.-2%-4% ■ Nederland beschermen tegen een hogere zeespiegel door het nieuwe waterwerken.-6% Omzetontwikkeling % j.o.j. ■ Infrastructurele knelpunten verder oplossen. 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 H1Bron: CBS 27 4 Bouw 28. 4 BouwLichte groei in stabiele onderhoudsmarktDe onderhoudsmarkt woningen is net zo groot als de nieuwbouw …maar minder conjunctuurgevoelig… Productieontwikkeling (% j.o.j.) 10% 15% 5% Verdeling bouwproductie, 2011 0% 7% Nieuwbouw woningen -5% Verbouw woningen 7% -10% Woningen onderhoud Onderhoudssector veel constanter Overig bouw -15% dan nieuwbouw 70% -20% % j.o.j. 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 _ Nieuwbouw _ OnderhoudBron: CBS, VROM en ING Bron: VROM en ING…waar vooral kleinere bedrijven van profteren… …waarvoor in 2013 een lichte groei wordt verwacht... Omzetontwikkeling bouwbedrijven naar grootte160150 Tijdelijk lager BTW tarief laat ■ Beëindiging laag BTW-tarief laat omzet in 2012 van kleine bedrijven in de140 duidelijk sporen na bij kleine bedrijven onderhoudsmarkt dalen.130 ■ Lichte groei in 2013 in de onderhoudssector van 1% verwacht. Omzetontwikkeling kleine bouwbedrijven ■ Toetreding van nieuwbouwbedrijven tot de onderhoudsmarkt zet de prijzen120 veel beter dan (middel)grote bouwbedrijven onder druk.110100 ...op lange termijn nog veel uitdagingen.9080 (Index 2005 = 100) ■ Eigenaren van gebouwen zetten in op behoud. 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 ■ Nog veel kansen op het gebied van het energiezuiniger maken van woningen_ 1 - 10 werknemers _ 10 - 100 werknemers _ > werknemers en utiliteitsgebouwen. ■ Veel behoefte aan nieuwe en innovatieve renovatieconcepten.Bron: CBS, ING 28 29. Installatie: focus op stabiele onderhoudsmarktDe installatiebranche volgt de bouwconjunctuur…… ...en is een substantieel deel van de bouw… Omzetontwikkeling (% j.o.j.)20%15%10% 21%5%0% Verdeling bouwproductie, 2011-5%-10% Bouwinstallatie-15% Overig bouw-20%-25% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 79%_ Installateurs _ B&UBron: CBS Bron: Ecowin…waarbij vooral kansen zijn voor duurzaamheid… …al daalt de omzet van installateurs nog in 2013... Belangrijke groeimarkt volgens installateurs80%70% Duurzaamheid is bij veruit de ■ De afhankelijkheid van de bouwsector zorgt ervoor dat de omzet van installateurs60% belangrijkste verwachte groeimarkt in 2013 krimpt.50% ■ Het grote aantal installatiebedrijven zorgt nog steeds voor overcapaciteit.40% Resultaten van enquête ...het belang van de installatiebranche neemt op lange termijn toe.30% onder installateurs20% ■ Het belang van installateurs in het bouwproces neemt toe door steeds meer10% technische installaties in gebouwen.0% ■ Nog veel kansen op het gebied van het energiezuiniger maken van woningen en Domotica Veiligheid Verlichting Duurzaamheid Tele- Infratechniek Anders bedrijfspanden. communicatie ■ Ook het aanpassen van woningen voor het toenemend aantal ouderen biedt installateurs mogelijkheden.Bron: ING 29 4 Bouw 30. 5 Transport en logistiek5 Transport en logistiek Machiel Bode Rico Luman Sectormanager Sectoreconoom Wegtransport Binnenvaart Luchtvervoer Logistieke dienstverlening 30 31. Transport en logistiek stabiliseert in 2013Totale volume blijft stabiel in 2013... ...door vooral een zwak presterend wegvervoer... 2012 2013 2014 Aandeel deelsectoren, 2011 Wegtransport 71%/ Personenvervoer 29%Volumeontwikkeling Vervoer over landWegtransport -1,0 -0,5 1,1 Vervoer over water 36%Vervoer over water 0,4 0,3 2,3 Vervoer door de lucht Omzet 39%Luchtvervoer 0,4 1,0 1,7 Logistieke dienstverlening € 74 mrd.Logistieke dienstverlening 0,6 0,9 2,5Transport en logistiek (totaal)* -0,5 0,0 1,5OmzetontwikkelingTransport en logistiek (totaal) 2,5 2,5 3,0 14% 11% Binnenvaart 29%/ Zeevaart 71%Bron: ING Economisch Bureau * Inclusief Post en koeriers Bron: CBS * Bewerkt en raming ING Economisch Bureau...waarbij het herstel nog even te gaan heeft... ...en de focus ligt op kostenbesparing, maar ook op heroriëntatie. Ontwikkeling transport en logistiek120 ■ De transport- en logistieksector is conjunctuurgevoelig en beweegt mee met de kwakkelende economie. Per saldo krimpt het volume licht en volgt volgend jaar110 stabilisatie. ■ In gemiddeld 40% van de gevallen heeft de sector een buitenlandse opdrachtgever; sectoren die internationaal actief zijn presteren beter.100 ■ Transport en logistiek is traditioneel een kostengerichte sector, efficiëntieverbetering blijft daarmee volgend jaar voorop staan. ■ De sector bevindt zich in een transitie naar hoogwaardiger dienstverlening en90 aanbieden van diensten met een hogere toegevoegde waarde. 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012F 2013F Omzet VolumeBron: CBS Index (2005 = 100) 31 5 Transport en logistiek 32. 5 Transport en logistiekDetailhandel en bouw houden wegtransport in het roodHogere kosten stuwen de transportomzet... ...waardoor prijzen licht stijgen, maar de winst blijft dalen... Omzet wegtransport op jaarbasis (% j.o.j.) Prijs en winstgevendheid wegtransport15% 115 11010% 1055% 1000% 95-5% 90 85-10% 80-15% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012F 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012F _ Vervoersprijs _ WinstgevendheidBron: CBS/ING Economisch Bureau Bron: CBS, NEA, bewerkt en raming ING Economisch Bureau Index (2005 = 100)...en exporteurs beter presteren, maar door de felle concurrentie... ...het wegtransport toch onder druk komt.130 Ontwikkeling volume sectoren ■ Het wegtransport ondervindt druk van twee fronten; het internationaal marktaandeel120 van het Nederlandse wegvervoer daalt en de sector heeft veel last van de krimpende bouw (25% van het vervoer) en detailhandel. ■ De kosten stijgen (o.a. door dure brandstof), maar door versnippering en110 internationale concurrentie kan de sector dit niet volledig doorberekenen. ■ Gevolg is dat de winstgevendheid een dal heeft bereikt in 2012.100 ■ De dalende koopkracht houdt het binnenlandse vervoer in 2013 onder druk. ■ De vraag naar internationaal wegvervoer ontwikkelt zich beter door de licht stijgende90 export. 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012F ■ Het leggen van focus op slim organiseren van activiteiten en monitoren van_ Bouw _ Detailhandel _ Industrie _ Export belangrijke indicatoren (zoals opbrengsten en kosten per km) leidt tot betere prestaties.Bron: CBS, ING Economisch Bureau ■ Kansen zijn er voor uitbreiding met aanvullende dienstverlening zoals warehousing. 32 33. Binnenvaart: volume groeit licht, overcapaciteit blijftLage vervoersprijzen drukken binnenvaartomzet... ...waarvan de oorzaak ligt in overcapaciteit... Omzet binnenvaart per kwartaal j.o.j. Aantallen nieuwe schepen per jaar25% 25020% Laag water stuwde omzet in 201115% 20010%5% 1500%-5% 100-10%-15% 50-20%-25% 0 2009 2010 2011 2012 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011* Omzet vervoer en opslag totaal Omzetontwikkeling Binnenvaart Motorvrachtschepen Motortankschepen VrachtduwbakkenBron: CBS/ING Economisch Bureau Bron: IVR, bewerkt ING Economisch Bureau...terwijl containers en minerale oliën wel een groeimarkt zijn... ...maar er toch nog vooral problemen op de korte termijn zijn. Overslag Rotterdamse haven naar categorie350300 ■ Door overinvesteringen in de periode 2006-2008 kampt de binnenvaart de komende jaren nog met een grote overcapaciteit.250 ■ De overcapaciteit leidt tot ongezond lage vrachtprijzen met in 2013 aanhoudende200 gevolgen voor de tarieven en winstgevendheid.150 ■ Het volume is na de terugslag van 2009 met dank aan de overslag in de Rotterdamse haven en de export naar Duitsland weer terug op niveau en groeit in 2013 marginaal.100 ■ De lage bouwproductie drukt het vervoer van bouwstoffen als zand en grind.50 …maar er zijn kansen op de lange termijn. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012F _ Agribulk _ Kolen _ Erts en schroot _ Ruwe olie _ Containers ■ Containers zijn de belangrijkste groeimarkt, het vervoer van droge lading (o.a. erts, _ Minerale oliën / vloeibare brandstof agribulk) krimpt. ■ Door aandacht voor duurzaam en multimodaal vervoer en inzet op de kortereBron: Havenbedrijf Rotterdam, bewerkt ING Economisch Bureau Index (2000 = 100) afstanden zal het binnenvaartvolume blijven groeien. 33 5 Transport en logistiek 34. 5 Transport en logistiekLuchtvracht wacht op tekenen van herstelPassagiers stuwen de omzet van het luchtvervoer... ...maar vrachtvervoer door de lucht blijft daarentegen duidelijk achter... Ontwikkeling omzet en volume luchtvervoer Aantal passagiers en vracht in ton130 55.000.000 1.800.000120 50.000.000 1.600.000110 45.000.000 1.400.00010090 40.000.000 1.200.000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012F 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012F _ Omzet _ Volume Passagiers (L-as) _ Cargo in ton (R-as)Bron: CBS, ING Economisch Bureau Index (2005 = 100) Bron: Schiphol, bewerkt ING Economisch Bureau...en wacht op de aantrekkende handel met Azië... ...die het luchtvervoer in een vroeg stadium kan stimuleren. Herkomst en bestemming vracht en passagiers op Schiphol100% ■ Het vrachtvervoer is traditioneel een vroege indicator van herstel, maar blijft80% kwakkelen. ■ Het passagiersvervoer blijft goed overeind.60% ■ Het verwacht toeristisch topjaar 2013 steunt de Nederlandse luchtvaart. ■ De belangrijkste landen voor passagiers zijn: VK, VS, Spanje, Duitsland en Italië.40% ■ Het vervoer van goederen door de lucht ondervindt hinder van containerisatie en20% verschuiving naar zee. ■ Een economische verbetering vanaf de tweede helft van 2013 kan het luchtvervoer0% in de kaart spelen. Passagiers Cargo Europa Noord-Amerika Latijns-Amerika Afrika Midden-Oosten AziëBron: 34 35. Logistieke dienstverlening: gematigde groeimotorLogistieke omzet en volume hebben zich relatief goed hersteld... ...maar expediteurs hebben te maken met een zwakke markt... Ontwikkeling omzet en volume logistieke dienstverlening Vertrouwensindex Europese expediteurs130 100120 75110 50100 25 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012F 2010-1 2011-1 2012-1_ Omzet _ Volume Verwachte marktsituatie _ Werkelijke marktsituatieBron: CBS, ING Economisch Bureau Index (2005 = 100) Bron: Danske Bank...toch is de volumeontwikkeling en prijs bovengemiddeld... ...en de sector is kansrijk voor de toekomst. Ontwikkeling prijs en volume transport en logistiek10% ■ Uitbesteding van logistieke diensten door verladers maakt van logistieke5% dienstverlening een groeimarkt. ■ Volume en winstgevendheid ontwikkelen zich positiever dan gemiddeld in de transport en logistieksector.0% ■ Het gaat bij logistieke diensten naast expeditie ook om value added logistics en services (VAL/VAS).-5% ■ Logistieke dienstverleners hebben meestal een zeer internationaal werkveld en profiteren daarmee van de export.-10% ■ Het nationale topteam logistiek zet in op ketenregie. Hierbij is een hoofdrol 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012F weggelegd voor de inzet van Nederlandse logistieke expertise. Prijs T&L totaal Prijs Logistiek _ Volume T&L totaal _ Volume LogistiekBron: CBS, ING Economisch Bureau 35 5 Transport en logistiek 36. 6 Groothandel6 Groothandel Dirk Mulder Marinus van der Meer Max Erich Sectormanager Sectormanager Sectoreconoom Agrarische producten Voedingsmiddelen Non-food Kapitaalgoederen Intermediaire goederen 36 37. Groothandel: kansen in diversificatieDe gematigde omzetgroei in de groothandel bestaat... ...uit twee werelden - want er zijn grote verschillen... Groei omzet groothandel (% j.o.j.) Ontwikkeling index groothandel volume (2005 = 100)10% 140 8,9% 1305% 7,1% 120 1100% 1,5% 1,8% 100 Export gerichte groothandel profiteert-5% 90 Groothandel gericht op binnenland ziet lastige situatie 80 -9,6%-10% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2009 2010 2011 2012* 2013* _ Consumptie binnenland _ UitvoerBron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS...waarbij kansen vooral over de grens liggen... ...en er hierdoor de mogelijkheid tot diversificatie voordoet.Populariteit landen bij ondernemingen die in 2011 nieuwe exportmarkten hebben ■ De omzetgroei is fors minder, maar nog wel aanwezig.betreden en ondernemingen die het voornemen hebben dit in 2012 te doen. ■ De binnenlandse markt heeft het moeilijk maar de handel met het buitenland blijft kansrijk. ■ Diversificatie is mogelijk door geografische spreiding, bewerkingGerealiseerd 2011 Voornemen 2012 opkomende markten en verbreding van de dienstverlening.India 11% Rusland 9%Rusland 9% Brazilie 9%Turkije 8% India 9%Brazilie 6% VS 5%Oekraine 6% Frankrijk 5%Bron: Fenedex/Atradius Trends in Export 37 6 Groothandel 38. 6 GroothandelGroothandel agrarische producten*: hogere prijzen en groeiende wereldbevolking Een forse stijging van de omzet... ...wordt gepusht door hogere prijzen in de akkerbouw... Groei omzet groothandel agrarische producten (% j.o.j.) Omzetindex groothandel akkerbouw producten 15% 450 400 10% 12% 350 9% 10% 300 5% 6% 250 200 0% 150 -5% 100 50 -10% -10% 0 2009 2010 2011 2012* 2013* K1-08 K2-08 K3-08 K4-08 K1-09 K2-09 K3-09 K4-09 K1-10 K2-10 K3-10 K4-10 K1-11 K2-11 K3-11 K4-11 K1-12 K2-12 Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS, Ramingen ING Economisch Bureau Index (2005 = 100) ...waarbij de groei van de wereldbevolking leidt tot opwaartse prijstrend... ...en een opleving van de omzet. FAO Food Index 250 ■ Een krap aanbod in combinatie met een stabiele vraag… 200 ■ …leidt tot een opwaartse prijsdruk voor diverse producten. ■ Er is een continue stimulans vanuit de toename van de wereldbevolking. 150 ■ De ontwikkeling van nieuwe markten (buiten Europa) zijn kansrijk. ■ Er is een blik op alternatieve toepassingen van grondstoffen. 100 ■ Samenwerking met de chemische- en farmaceutische industrie leidt tot innovatie 50 0 1/2000 1/2001 1/2002 1/2003 1/2004 1/2005 1/2006 1/2007 1/2008 1/2009 1/2010 1/2011 1/2012 Bron: FAO* Deze branche bevat onder meer groothandels in granen, ruwe tabak, oliën, zaden, veevoer, bloemen en planten, levende dieren, huiden, vellen, leer 38 39. Groothandel voedingsmiddelen*: op zoek naar nieuwe markten Een stabiele omzetgroei in 2012 en 2013... ...is vooral gedreven door prijsherstel... Groei omzet groothandel voedingsmiddelen (% j.o.j.) Omzetontwikkeling AGF handel (% j.o.j.) 10% 20% 15% 5% 10% 5% 5% 1% 3% 3% 0% 0% -1% -5% -5% -10% -15% -10% -20% 2009 2010 2011 2012* 2013* Q1 09 Q2 09 Q3 09 Q4 09 Q1 10 Q2 10 Q3 10 Q4 10 Q1 11 Q2 11 Q3 11 Q4 11 Q1 12 Q2 12 Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau ...waarbij er nog veel potentiële markten zijn buiten Europa... ...en de afhankelijkheid van de Europese markt groot is. 0% Nederlandse AGF export naar markt 2% 3% 2% ■ Er is een forse groei van de groothandel dranken (niet zuivel) door prijsherstel en Duitsland assortimentsverbreding. Verenigd Koninkrijk ■ Tegelijkertijd heeft de traditionele drankengroothandel het echter moeilijk en wordt 21% 31% Frankrijk door de algemene foodgroothandel verdrongen (one stop shopping) België ■ De overproductie van AGF leidt tot druk op de prijzen evenals een gebrek aan Zweden onderscheidend vermogen. Italië ■ Een grote afhankelijkheid van de Europese retail maakt de sector kwetsbaar. 3% Polen ■ In de consumentenmarkt voor voeding winnen supermarkt en to-go formules 3% Overig Europa marktaandeel ten koste van speciaalzaken en horeca. De dienstverlening van 4% 14% Afrika groothandels verandert mee. 8% 9% Amerika ■ Kansen liggen er vooral door markten buiten Europa aan te boren. Azië ■ De opkomst van online boodschappen bestellen biedt kansen voor logistieke Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau diensten.* Voornamelijk groothandel AGF en dranken. 39 6 Groothandel 40. 6 GroothandelGroothandel non-food: zoeken naar samenwerkingDe stilstand in de omzet van de groothandel non-food... ...komt doordat de consument genoodzaakt is te bezuinigen... Groei omzet groothandel non-food (% j.o.j.) Deelvragen consumentenvertrouwen10% 10 55% 0 5% -5 4% -100% -15 0% -3% -1% -20-5% -25 -30-10% jan-08 juli-08 jan-09 juli-09 jan-10 juli-10 jan-11 juli-11 jan-12 juli-12 2009 2010 2011 2012* 2013* _ Financiële situatie laatste 12 maanden _ Gunstige tijd voor grote aankopenBron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS...waardoor non-food bestedingen hard worden geraakt... ...en de kansen vooral online liggen.115 Detailhandel non-food omzet ■ De omzet en de marge zal in 2013 nog verder dalen. ■ De groothandel kan een belangrijke rol leveren in de efficiency in de keten en van110 de logistiek. ■ De online omzet blijft wel groeien en de E-fulfilment behoefte zal meegroeien.105 ■ De mogelijkheden van uitbreiding van de dienstverlening ligt vooral op het gebied van de ondersteuning van het online retailkanaal. ■ Partnerships tussen groothandel en retail worden steeds belangrijker, waaronder het100 ‘meedenken met retail’. ■ Verplaatsing productie naar landen met kortere leadtimes, waardoor men korter op95 de markt kan zitten. 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013*Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Index (2005 = 100) 40 41. Groothandel kapitaalgoederen: dynamiek sectoren belangrijkEr is een lichte groei voor de groothandel kapitaalgoederen... ...terwijl de bedrijfsinvesteringen op een laag niveau liggen... Groei omzet groothandel kapitaalgoederen (% j.o.j.) Ontwikkeling bedrijfsinvesteringen (% j.o.j.)15% 20%10% 15% 11%5% 10% 5%0% 2% 3% 5%-5% 0%-10% -5% -13%-15% -10% 2009 2010 2011 2012* 2013* jan11 mrt11 mei11 jul11 sep11 nov11 jan12 mrt12 mei12 jul12Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CBS...is de hoop op de uitvoer gevestigd... ...ondanks de lastige omstandigheden. Uitvoer machines en vervoermaterieel (% j.o.j.)25% ■ Bedrijven stellen investeringen uit door de slechte economische omstandigheden.15% 20,6% ■ De uitvoer van kapitaalgoederen is de afgelopen jaren wel gegroeid. ■ Ondernemingen gericht op het buitenland profiteren wel van groei.5% ■ De dynamiek van de economie zorgt ook in mindere tijden voor starters. 5% 0,3%-5%-15% -17,8%-25% 2009 2010 2011 jan-aug 2012Bron: KvK, ING Economisch Bureau 41 6 Groothandel 42. 6 GroothandelGroothandel intermediaire goederen: vertraging wereldhandel drukt omzet De omzet van grondstoffen staat onder druk... ...doordat de wereldhandel vertraagt... Groei omzet intermediaire goederen (% j.o.j.) Ontwikkeling wereldhandelsvolume (in biljoen USD) 20% 180 15% 170 10% 15% 14% 160 5% 150 0% 0% 140 -5% -1% 130 -10% 120 -15% 110 -17% -20% 100 2009 2010 2011 2012* 2013* jan-09 juli-09 jan-10 juli-10 jan-11 juli-11 jan-12 juli-12 Bron: CBS * Ramingen ING Economisch Bureau Bron: CPB Wereldhandelsmonitor ...en het producentenvertrouwen daalt... ...is er een verminderde vraag naar grondstoffen. Producentenvertrouwen 0 -1 ■ De zwakke economische situatie in Europa en tragere groei in de opkomende -2 markten (China) leiden tot beperkte vraag naar grondstoffen. -3 -4 …maar op de lange termijn herstel. -5 -6 ■ De aanhoudende groei van de wereldbevolking creëert een toenemende vraag -7 naar grondstoffen. -8 -9 -10 jan-12 feb-12 mrt-12 apr-12 mei-12 juni-12 juli-12 aug-12 sept-12 okt-12 Bron: CBS* Intemediaire goederen is o.a. bouwmaterialen, brandstoffen en chemische producten. 42 43. 7 Detailhandel Dirk Mulder Max Erich Thijs Geijer Sectormanager Sectoreconoom Sectoreconoom Supermarkten Foodspeciaalzaken Kleding Schoenen Woninginrichting Doe-het-zelf Electronica Persoonlijke verzorging Automotive 43 7 Detailhandel 44. 7 DetailhandelDetailhandel: consument trapt op de remDe detailhandel blijft krimpen... ...door een gebrek aan vertrouwen bij consumenten... Groei omzet detailhandel (% j.o.j.) Koopbereidheid en verwachting financiële situatie komende 12 mnd.1% 00% 0,2% -5 -0,2% -0,5% -10-1% -1,1% -15-2% -20-3% -25-4% -3,9% -30-5% jan-11 mrt-11 mei-11 jul-11 sep-11 nov-11 jan-12 mrt-12 mei-12 jul-12 sep-12 2009 2010 2011 2012* 2013* _ Koopbereidheid _ Verwachting financële situatieBron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd)...en een daling van de koopkracht... ...leidt in combinatie met bezuinigingen tot een verdere terugval... Ontwikkeling (in % j.o.j.) prijzen vs. lonen4,03,5 ■ De consument ziet zich genoodzaakt te bezuinigen wat leidt tot een terugval in de3,0 huidige en toekomstige bestedingen. ■ De foodsector groeit licht, maar non-food heeft het zwaar mede door de ontwikkeling2,5 van internetverkopen.2,01,5 …wat mogelijkheden biedt in een nieuwe realiteit.1,00,5 ■ Ondernemers zullen het businessmodel moeten aanpassen op een lagere marge0,0 en omzet. 09 K1 09 K2 09 K3 09 K4 10 K1 10 K2 10 K3 10 K4 11 K1 11 K2 11 K3 11 K4 12 K1 12 K2 ■ Een heldere en consistente positionering in combinatie met het zoeken naar_ Prijsstijging _ Loonstijging samenwerking in de keten zal een uitkomst bieden. ■ Juiste afstemming van de marketingsmix (de vier P’s: prijs, product, promotie enBron: CBS consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd) plaats) op kritische consument. 44 45. Supermarkten behouden omzetgroeiDe geleidelijke omzetgroei... ...en de voortdurende schaalvergroting... Omzetontwikkeling supermarkten2,5% 36 2005 2011 Ontwikkeling2,0% 1,8% 2,1% 2,0% 34 1,8% Aantal supermarkten1,5% 32 Groot (>1200 m2) 683 885 29,6% 1,3% Middelgroot (600-1200 m2) 2.095 2.273 8,5%1,0% 30 Klein ( 50 jaar vergroten putten hier een voordeel uit.Bron: HBD 46 47. Detailhandel kleding: crisis en online groei vragen om flexibilisering business modelDe kledingverkoop daalt... ... vooral in het middensegment... Omzet kledingwinkels (% j.o.j.) 1% Omzet 0% 0,2% -1% -1,3% -2% -2,0% -3% -3,0% Value Midden Premium -4% -4,3% Segment Laag Hoog -5% 2009 2010 2011 2012* 2013* _ Oude situatie _ Nieuwe situatieBron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: ING Economisch Bureau...maar de online omzet groeit wel... ...waardoor kledingwinkels het moeilijk krijgen... Online omzet kleding 1e helft 2012 vs. 1e helft 2011 ■ De terugloop van het vertrouwen en inkomen van de consument remmen de kledingverkoop. H111 300 ■ De marge staat onder druk door hogere inkoopkosten, de zwakke euro en prijsdruk. …maar het inspelen op de veranderende markten geeft wel kansen. ■ Nieuwe concepten vanuit de onderkant van de markt zijn wel succesvol. H112 345 ■ De online verkopen blijven wel in hoog tempo groeien. ■ Vasthouden aan het concept, rekening houdend met gewijzigde marktomstandigheden geeft een goede strategie voor 2013. ■ Samenwerking in de keten, sturing op cijfers en excellente logistiek blijven 0 50 100 150 200 250 300 350 400 belangrijk.Bron: Thuiswinkel.org / Blauw Research 47 7 Detailhandel 48. 7 DetailhandelDetailhandel schoenen: winkelstraat moet uit ander vaatje tappenHet herstel van de schoenenomzet is van korte duur... ...want de consument koopt prijsgericht... Omzet schoenenwinkels (% j.o.j.) Prijzen schoenen per maand vs. 20113% 1,5% 1,2% 1,0%2% 0,5% 0,6% -2,0%1% 0,0%0% -0,5% -0,2% -0,1% -1,0% -0,7%-1% -0,8% -1,5% -1,2%-2% -1,9% -2,0% -2,0% -1,4% -2,3% -2,0% -1,9%-3% -2,5% 2009 2010 2011 2012* 2013* jan-12 feb-12 mrt-12 apr-12 mei-12 jun-12 jul-12 aug-12 sep-12Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS...en het aandeel van online groeit snel... ...wat vraagt om actie van schoenenwinkels. Aandeel online kanaal in totale omzet schoenen12% ■ De markt is in korte tijd veranderd door een snelle groei van online partijen.10% 11,0% ■ Ook hier speelt dat er sprake is van een moeilijke periode door een zuinige8% consument. 8,8% ■ Door een professionaliseringsslag van webshops vereist het online gaan een steeds6% forser wordende investering en wordt het lastiger om online nog aan te haken. 5,6% ■ Winkelstraten kunnen beter worden ingericht op vraag door gebieden aan te passen4% op functionele gemaksshopper. 4,5%2% 3,5% ■ Een andere mogelijkheid is om te kiezen voor fun en beleving, waarbij creativiteit, innovatie en out-of-the box denken belangrijk zijn.0% 2008 2009 2010 2011 H112Bron: GfK 48 49. Detailhandel woninginrichting: zwakke woningverkoop geselt woninginrichtingNog steeds krimp... ...en een bijna gehalveerde woningverkoop... Omzet woninginrichting (% j.o.j.) Woningverkopen 2007-11, jan-sep 2012: -8% 0% 250.000 -2% 200.000 -2,8% -3,0% -4% -4,3% 150.000 -6% 100.000 -7,0% -8% 50.000 -8,9%-10% 0 2009 2010 2011 2012* 2013* 2007 2008 2009 2010 2011Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS/Kadaster...in combinatie met een verdere daling van het omzetniveau... ...vragen om herstructurering. Omzetindex winkels in woninginrichting120115 ■ Bereidheid voor het doen van grote aankopen is sterk teruggelopen. ■ De woningverkoop is nog steeds niet uit het slob.110 ■ De omzet in de woninginrichting is sterk teruggelopen.105 ■ Een herstructurering van het winkellandschap woninginrichting is onvermijdelijk.100 ■ Goed inspelen op de prijskritische consument kan door middel van het aanpassen95 van concepten. ■ Het zoeken naar een combinatie van online en offline van de winkel biedt90 mogelijkheden.85 ■ Intensievere samenwerking met leveranciers en het ontwikkelen van kleinere winkels80 met een hogere omzet per vierkante meter geeft uitkomst voor 2013. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013*Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau 49 7 Detailhandel 50. 7 DetailhandelDetailhandel doe-het-zelf: concurreren op alle vlakkenDe terugslag in 2012... ...en een drastische daling van de nieuwbouw... Omzet doe-het-zelf zaken (% j.o.j.) Verleende bouwvergunningen2% 100.000 90.0000% 0,2% 80.000-2% 70.000 -2,5% 60.000-4% -4,1% 50.000 -5,0% 40.000-6% 30.000-8% -7,9% 20.000 10.000-10% 0 2009 2010 2011 2012* 2013* 2007 2008 2009 2010 2011 H111 H112Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS...in combinatie met de terugval van omzet onder het niveau 2000... ...zorgt dat de doe-het-zelf branche niet ontsnapt aan de malaise... Omzetindex doe-het-zelf winkels110 ■ De daling in de woningmarkt en nieuwbouw treffen doe-het-zelf.105 ■ Een lagere koopkracht geeft consumenten ook minder mogelijkheden voor het100 aangaan van een verbouwing. ■ De relatief goede kwaliteit van huidige woningen en afnemende klusbereidheid zorgt95 voor een daling in de vraag naar doe-het-zelfproducten. ■ Er treedt sterke concurrentie op door een overlap met woninginrichting, tuincentra en90 dergelijke.85 …maar schaalvergroting en positionering bieden uitkomst.80 ■ Schaalvergroting geeft een voordeel in de concurrentiestrijd. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* ■ Sanering aan de onderkant van de markt. Maar er blijft ruimte voor kleine service en lokaal gerichte formules.Bron: CBS * Raming ING Economisch Bureau ■ Een duidelijke positioneren en de ontwikkeling van een private label bieden kansen. 50 51. Detailhandel consumentenelektronica: vraag naar innovatieOm grote verliezen te beperken... ...gaat het prijsgevecht om volume... Omzet elektronicazaken (% j.o.j.) Ontwikkeling prijs en volume elektronicazaken j.o.j. in %2% 25 0,3% 200% 15-2% -2,0% 10 -2,9% -3,5% 5-4% 0-6% -5-8% -10 -15-10% -10,9% -20-12% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2009 2010 2011 2012* 2013* Prijs VolumeBron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS...en is voortdurende innovatie belangrijk... ...wat resulteert in een erosie van marge... Aantal tablet gebruikers (x 1 miljoen) in Nederland 3 ■ Prijstransparantie zorgt voor felle concurrentie. 2,8 ■ De omloopsnelheid stijgt door een kortere levensduur van producten. Voorraadrisico neemt toe. 2 ■ Nieuwe producten moeten kooplust aanwakkeren. 1,7 …en het onderscheiden van concurrentie mogelijkheden geeft. 1 ■ Hoog volume en schaalgrootte compenseren de lage marge. Flexibiliteit in kostenstructuur is belangrijk. ■ Het combineren van fysieke winkels en internet en het terugbrengen van voorraad 0 en winkeloppervlak. dec11 jun12 ■ Advies aanbieden aan consumenten is een goede manier om onderscheidend teBron: Intomart GfK blijven ten opzichte van de concurrentie. 51 7 Detailhandel 52. 7 DetailhandelDetailhandel persoonlijke verzorging: groei tegen de storm inOok in 2012 en 2013 groei omzet persoonlijke verzorging... ...en blijft constant in de omzet van non-food... Omzet persoonlijke verzorging (% j.o.j.) Omzetindex non-food totaal en pers. verzorging4% 1153% 112 3,0%2% 1091% 1,5% 1,4% 106 1,1%0% 103-1% -1,0% 100-2% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2009 2010 2011 2012* 2013* _ non-food _ Persoonlijke verzorgingBron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS Index (2005 = 100)...en de groei zet online door... ...met een uitschieter in 2012... Online omzet levensmiddelen en persoonlijke verzorging (x € miljoen)300 ■ Producten worden gezien als een eerste levensbehoefte en voorzien in gevoel250 wellbeing.200 ■ De forse groei in 2012 wordt mede mogelijk door een toename in zelfzorgmiddelen. ■ In de branche is sprake van branchevervaging. Parfumerieën breiden uit richting150 personal care en drogisterijen verkopen steeds meer via internet en steeds vaker branchevreemde artikelen om extra omzet te generen.100 ■ Door de vergrijzing - ouderen hebben meer behoefte aan advies - biedt de50 deskundigheid en de service van het personeel perspectief in de branche.0 …en focus op online. 2007 2008 2009 2010 2011 ■ Webshops breiden uit naar persoonlijke verzorging.Bron: thuiswinkel.org / Blauw research ■ De gewenning van de consument om online aankopen te doen zal toenemen. 52 53. Automotive: koerswijziging gevraagdEen daling in registraties van nieuwe personenauto’s... ...en meer aankopen van kleinere auto’s... Aantal registraties nieuwe personenauto’s600 (x 1.000) 2007 2011500 555400 483 485 450 388300200 Aantal registraties 505.319 555.325100 Aandeel kleine autos* 33,5% 50,9% Gemiddelde prijs** Eur 28.331 Eur 24.1760 Omzet markt** Eur 14,31 miljard Eur 13,43 miljard 2009 2010 2011 2012 2013Bron: VWE voertuiginformatie- en documentatie, raming en trends ING Economisch Bureau Bron: VWE voertuiginformatie- en documentatie, raming en Trends ING Economisch Bureau...in combinatie met belangrijker wordende aftersales... ...zetten omzet en rendement onder druk... >10 jr ■ Particuliere en zakelijke markt worden gekenmerkt door bezuinigingen. ■ Verdere daling verkopen zet rendement onder druk.7-10 jr ■ Aftersales omzet loopt terug, maar concurrentie neemt toe. 4-6 jr …wat vraagt om een koerswijziging. 0-3 jr ■ …van zowel dealers als fabrikanten en importeurs. ■ Meer ambitie zal helpen in de herstructurering van het dealernetwerk. Totaal ■ Dealer standards moeten zich richten op low-cost, efficiency en duurzaamheid. 0% 20% 40% 60% 80% 100% ■ Benutten van kennis en sturen op cijfers. ■ Ondernemerschap in (universele) aftersales en occasions. Merkdealer Onafhankelijk Fastfitter Particulier OverigBron: GfK / BOVAG 53 7 Detailhandel 54. 8 Agrarische sector8 Agrarische sector Kees van Vliet Cor Bruns Henk van den Brink Sectormanager Sectormanager Sectoreconoom Akkerbouw Sierteelt Groenten en fruit Zuivel Intensieve veehouderij 54 55. Agrarische sector: licht lagere volumegroeiDe volumegroei daalt in 2013 van 1,1% naar 0,7%... ...en een gemiddeld lagere euro in 2013 ondersteunt de export... Volumegroei in 2012 en 2013 1,6 1,0 3%2013 1,5 0,9 2% Planten Melk 1% Vleespluimvee 1,4 0,8 Groenten Akkerbouw 0% Agrarische 1,3 0,7 Eieren sector Varkens -1% Kalveren 1,2 0,6 Fruit -2% 1,1 0,5 Bloemen -3% Jan/08 Jan/09 Jan/10 Jan/11 Jan/12 Jan/13 -8% -7% -6% -5% -4% -3% -2% -1% 0% 1% 2% 2012 _ EUR/USD (L-as) Voorspelling _ EUR/GBP (R-as) VoorspellingBron: LEI en ING Economisch Bureau Bron: CBS en ING Economisch Bureau...terwijl de hoge voerprijzen de rendementen drukken... …waarbij kansen liggen bij duurzaamheid, export en technologie… Prijsindex350 ■ De wereldmarkt (BRICS, Turkije e.d.) lijkt op termijn een kansrijkere exportmarkt dan Europa.300 ■ In de rol als distributeur van agrokennis zit nog meer groeipotentieel dan in de250 export van land- en tuinbouwproducten. ■ Omdat rendementen onder druk blijven, zijn aanpassingen in het verdienmodel200 nodig. Een keuze voor bulkproductie of lokale productie is noodzakelijk. Inzetten op150 inkomsten uit energieproductie geeft de benodigde ondersteuning.100 … maar de concurrentie zit niet stil, dus nog meer ondernemerschap en flexibiliteit zijn vereist.50 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 ■ De concurrentie vanuit andere productielanden neemt toe._ Tarwe _ Raming _ Ruwe olie _ Raming ■ Het nieuwe Europese Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) leidt tot afbouw van toeslagen en zal een geleidelijke verschuiving tussen en in sectoren met zichBron: CBS Index (2006 = 100) meebrengen. 55 8 Agrarische sector 56. 8 Agrarische sectorAkkerbouw: stabiele groeierDe productie van uien steekt pootgoed naar de kroon… …en Afrika is nu groter als exportbestemming van uien dan de E.U… Productie pootaardappelen en zaai-uien (in ton) Groei volume export (% j.o.j.)1.800.000 30%1.600.0001.400.000 20%1.200.000 10%1.000.000800.000 0%600.000400.000 -10%200.0000 -20% 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012* 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012_ Productie pootaardappelen (in ton) _ Productie zaai-uien (in ton) EU 27 (huidig marktaandeel 35%) Afrika (37%) (tm Q3)Bron: CBS Bron: Productschap Tuinbouw…terwijl agrarische grondprijzen hoog blijven… …zijn er risico’s voor akkerbouwers… Gemiddelde prijs akkerbouwland (per ha) in euro’s;43.000 4 kwartaals voortschrijdend gemiddelde ■ De focus van ondernemers lijkt vaker te liggen op volume dan op kwaliteit. ■ De trend naar extremere weersomstandigheden beïnvloedt de productkwaliteit,41.000 de bedrijfsvoering en het rendement in ongunstige zin.39.00037.000 …en liggen de kansen vooral in het buitenland.35.00033.000 ■ Er zijn volop exportkansen voor aardappelen en uien: de wereldbevolking groeit31.000 met bijna 200 miljoen mensen per jaar.29.000 ■ Telers kunnen zich onderscheiden op het gebied van voedselveiligheid door 100%27.000 controle. 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 ■ Akkerbouwers blijven ook de komende tijd profiteren van hoge graanprijzen. Graan krijgt belangrijkere plek in het bouwplan. ■ De kracht van de Nederlandse uienketen is de combinatie van de hoogsteBron: Kadaster hectareopbrengst en de laagste teelt-, verwerking- en transportkosten ter wereld. 56 57. Sierteelt: 2013 beter voor potplantenDoor de crisis daalt de exportwaarde van snijbloemen in 2013… …omdat de uitvoer conjunctuur- en valutakoersgevoelig is… Volume +1,5% (meer Phalaenopsis en hogere m2 productie)8% Prijs +2,5% (hogere verkoopwaarde t.o.v. andere producten) Duitsland +6%6% V.K. +9%4% +4,0% Frankrijk -2%2% Italië -4% Rusland +34%0% België 0% % j.o.j. groei 2012 (t/m Q3):-2% Zwitserland 9% - Export VK, VS en Rusland Oostenrijk +2% profiteert van goedkope Euro.-4% Zweden +15% - Zuid- en rest Oost-Europa in de min.-6% -2,5% Polen -6% - Duitstalige landen en-8% Spanje -8% Scandinavië in de plus. Volume -2,5% (lager areaal door stoppers) Tsjechië -13% Prijs 0% (laag consumentenvertrouwen)-10% V.S. +19% Griekenland -17% 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Exportwaarde snijbloemen (% j.o.j.) Exportwaarde potplanten (% j.o.j.) MarktaandeelBron: HBAG, raming ING Economisch Bureau Bron: HBAG…daarnaast daalt het aantal telers tot 2020 met minstens 25%... …en de markt en externe factoren even tegen zitten… Aantal telers4500 ■ Onder druk van de economische crises daalt de vraag en de prijs.4000 ■ Het Nederlandse innovatieklimaat staat ondanks het topsectorenbeleid onder druk.3500 ■ Overheids- en Europees beleid (o.a. hogere BTW en assurantie- en energiebelasting, lagere3000 energiesubsidies en strengere wetgeving bestrijdingsmiddelen) beïnvloedt rendementen en2500 bedrijfsvoering.2000 …maar er volop kansen zijn voor innovatieve ondernemers. ■ Ondernemers focussen op verdere uitbreiding van verkooppunten binnen een aantal1500 1350 afzetmarkten en spelen in op concepten zoals webshops, een breder of dieper assortiment,1000 1100 boeketvormen en dergelijke.500 550 ■ In productieverhoging per m2 (bijvoorbeeld hogere belichting) en arbeidsbesparende0 maatregelen (mechanisering/automatisering) wordt continu geïnvesteerd. Snijbloemen Potplanten Bloembollen ■ De daghandel via de klok loop terug, de termijnhandel neemt toe; producten worden steeds 2000 2011 2020 vaker rechtstreeks naar de handelaar of aan het distributiecentrum geleverd. ■ Duurzame oplossingen bestaan in het toepassen van technologie zoals bijvoorbeeld ICT,Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau e-selling, en social media. 57 8 Agrarische sector 58. 8 Agrarische sectorGroenten en fruit: gemengd beeldDe totale export in 2012 blijft stabiel, met fruit in de plus… …maar de exportgroei vindt vooral buiten de E.U. plaats… Volume % j.o.j. 2012 t.o.v. 2011 Volume exportgroei % j.o.j.50% 12%40% 9%30%20% 6%10% 12% 3% 7%0% 6% 0% 0%-10% -3% -8%-20% -3%-30%-40% -6%-50% -9% maart april mei juni juli augustus september 2007 2008 2009 2010 2011 2012_ Totaal G&F _ Appels _ Peren _ Tomaat _ Komkommer _ Paprika EU 27 (aandeel 88%) niet EU (aandeel 12%)Bron: Productschap Tuinbouw Bron: Productschap Tuinbouw…en een lager aanbod door productieuitval is goed voor de prijzen… ...waarbij vooral kansen liggen in innovaties. Consumentenprijzen % j.o.j.20 ■ Prijzen van vooral peren kunnen ook in 2013 oplopen door lagere voorraden15 vanwege misoogsten en mogelijk langdurige aantasting van fruitbomen.10 ■ Het slechte paprikajaar 2012 kan leiden tot minder areaal, lager aanbod en mogelijk in 2013 wat betere prijsvorming. Het goede komkommerjaar 2012 kan leiden tot5 uitbreiding areaal, hoger aanbod en lagere prijzen. Beeld voor tomaten is stabieler.0 Prijsvorming wordt vooral sterk bepaald door de (oogst)ontwikkeling in Spanje en Marokko.-5 ■ Steeds meer fruitproductie uit het zuidelijk halfrond gaat naar Azië in plaats van-10 Europa. Dit is gunstig voor de prijsvorming van het Nederlandse fruit. 2010 2011 2012 ■ Innovatieve telers blijven zich richten op verdere aanscherping teelttechnieken, maar_ Fruit _ Groenten en aardappelen ook op nieuwe rassen en merken en spelen in op de opkomst van stadsgroente- en fruit (inclusief teelt op daken).Bron: CBS 58 59. Zuivel sorteert voor op periode na 2015Een lagere mondiale melkaanvoer is gunstig voor de prijzen… …terwijl de totale Nederlandse uitvoerwaarde onder druk staat… Prijzen in € per 100 kg melk Uitvoerwaarde en groei t.o.v. 201150 1.600 1.400 0% t/m aug. 2012; in € mln.40 1.200 1.00030 800 60020 400 -5% -10% 200 +11% -12%10 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kaas Boter(olie) Niet-mager Gecondenseerde Mager_ Interne markt _ Wereldmarkt _ Basisprijs melkpoeder melk melkpoederBron: Productschap Zuivel Bron: Productschap Zuivel…maar de kaasexport op peil blijft, op Duitsland en Spanje na… …en er kansen na 2015 zijn door afschaffing van melkquota… Exportontwikkeling en -aandeel kaas (t/m aug. % j.o.j.) ■ Door de afschaffing van het melkquotum stijgt de melkproductie na 2015 met circa 10%. Duitsland -6% ■ De grootste kans op succes is er voor bedrijven waar de managementdiscipline Frankrijk +6% meegroeit met de schaalvergroting. België +0% ■ Duurzame productie en afstemming met de omgeving bieden groeimogelijkheden. Rusland +20%Griekenland +2% … maar rendementen komen onder druk, concurrentie ligt op de loer en Italië +5% bedrijsovernames zijn lastiger. -35% Spanje Zweden +33% ■ Vanwege aanhoudende schaarste blijven voerkosten ook de komende jaren hoog en V.S. +11% bovendien zullen melkprijzen meer fluctueren door afschaffing van de melkquota. Algerije +67% Gevolg is dat de rendementen onder druk blijven liggen. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% ■ Het melkveehoudersbestand vergrijst. Opvolgers en hun familie stellen zich zakelijker op en banken gaan korter financieren, zodat bedrijfsovernames steedsBron: Productschap Zuivel moeilijker realiseerbaar zijn. 59 8 Agrarische sector 60. 8 Agrarische sectorIntensieve veehouderij: 2013 minder sterk jaarBovengemiddelde, maar lagere varkensprijzen... …evenals lagere eierprijzen… Prijs Vion per week (€ per kg geslacht gewicht)2,0 151,9 Aanbiedingsprijs per week van consmptie-eieren in € 12 per 100 stuks, excl. BTW, klasse L (63-73 gram)1,81,7 91,61,5 61,4 31,31,2 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51_ 2011 _ 2012 _ 2013 _ gem. 2007-2010 _ 2011 _ 2012 _ 2013 _ gem. 2005-2010Bron: PVV, raming ING Economisch Bureau Bron: PVV, raming ING Economisch Bureau…in combinatie met duur voer blijven in 2013 rendementen drukken... ...kansen zijn er vooral op langere termijn...Euro per ton Euro per 100 kg Prijzen van voer ■ Als de economische crisis voorbij is, gaat duurzaamheid in het retailschap echt500 50 doorbreken: meer productconcepten, samenwerkingsverbanden en merken.400 40 Hiermee ontstaan ook kansen op de internationale markt. ■ Ketensamenwerking blijft hierbij een must voor de gehele intensieve veehouderij.300 30 ■ De kalfsvleessector kan inspelen op duurzaamheid vanwege de gunstiger footprint. Bovendien komen er door de afschaffing van het melkquota ook meer kalveren.200 20 …en bedreigingen op de korte termijn.100 10 ■ In het nieuwe Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB) worden de toeslagrechten afgebouwd, wat ongunstig is voor de kalversector.0 0 ■ De discussie over dierwelzijn en milieu belemmert de bedrijfsvoering en werkt 2008 2009 2010 2011 2012_ Mais _ Tarwe _ Soja _ Varkensbrok (rechter-as) vertragend voor investeringsplannen. Zo lijkt het opgelegde tempo voor verplichte mestverwerking te hoog.Bron: LEI ■ De volatiliteit in prijsvorming zet handelsbedrijven in de keten onder druk. 60 61. 9 Horeca Jan van der Doelen Thijs Geijer Sectormanager Sectoreconoom Hotels Restaurants Cafés Cafetaria’s 61 9 Horeca 62. 9 HorecaHoreca valt terugDe horeca is gevoelig voor het stagneren van de economie… ...en het vertrouwen van de consument is zwak… Koopbereidheid en verwachting financiële situatie komende 12 mnd. 0 -5Volume ontwikkeling Horeca (j.o.j) Horeca Hotels Restaurants Cafés Cafetarias -10 -152011 2,2% 3,0% 2,6% -1,1% 4,6%2012* -0,3% 2,0% -0,9% -2,7% -0,1% -202013* -1,0% 0,5% -1,8% -2,5% -0,1% -25 -30 jan-11 mrt-11 mei-11 jul-11 sep-11 nov-11 jan-12 mrt-12 mei-12 jul-12 sep-12 _ Koopbereidheid _ Verwachting financële situatieBron: CBS * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd)…waardoor ondernemers nog geen verbetering verwachten... …en 2013 nog weinig soelaas biedt... Verwachting horeca economisch klimaat komende 3 maanden40 8035 70 ■ De binnenlandse consument ziet zich genoodzaakt te bezuinigen, maar de30 60 buitenlandse gast geeft een positieve impuls.25 50 ■ Daardoor is er een gemengd beeld in de horecaresultaten al naar gelang doelgroep en regio.20 40 ■ Het aantal faillissementen in de horeca blijft hoog.15 30 ■ Het herstel van het consumentenvertrouwen is van groot belang voor een toename10 20 van de horecabestedingen.5 10 …maar er zijn wel kansen voor ondernemers.0 0 2011 - oktober 2012 - januari 2012 - april 2012 - juli 2012 - oktober ■ De concurrentie met de food-detailhandel voor de consumenteneuro kan worden_ Zal verbeteren _ Zal verslechteren _ Zal gelijk blijven aangegaan. ■ Het verblijfstoerisme kent een trendmatige groei door de globalisering van deBron: CBS Conjunctuurenquête Nederland welvaart. 62 63. Hotels zien herstelDe hotellerie komt de dip gaandeweg te boven... …en vraag en aanbod nemen weer toe… Overnachtingen x 1.00012,5 120,0 35.000 12010,0 115,57,5 111,0 34.000 34.576 115 34.1595,0 106,5 110 33.000 33.7082,5 102,00,0 97,5 32.000 32.619 105-2,5 93,0-5,0 88,5 31.000 100 31.481-7,5 84,0 95 30.000-10,0 79,5-12,5 75,0 29.000 90 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Afzetontwikkeling (%, j.o.j.) _ Ontwikkeling kamerprijs (rechter-as) Overnachtingen _ Kamers (rechter-as index)Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Bron: CBS…waarbij de helft van de gasten uit de buurlanden komt… …wat vraagt om divers en gevarieerd aanbod… 1% 1% Herkomst van hotelgasten ■ Het aantal overnachtingen van Nederlandse gasten tot en met juli 2012 is 2,3% hoger, 6% 3% van buitenlandse gasten 3,3% hoger dan in 2011. 26% Duitsland ■ De buurlanden genereren de bulk aan overnachtingen, maar de grootste groei komt 8% België uit niet-Europese landen. Groot-Brittanië ■ Er is een toename van het aantal kamers in de regio Amsterdam, onder andere door Frankrijk de omvorming van voormalige kantoorpanden. Overig Europa Verenigde Staten … dat consumenten de keuze biedt tussen de zekerheid van ketens en een 22% 12% Overig Amerika unieke ervaring. Azië Australië en Oceanië ■ De ketengebondenheid van hotels ligt in Nederland boven het Europees gemiddelde. 6% 13% Afrika ■ De recreatieve markt ondervindt concurrentie van particulieren die woonruimteBron: NBTC onderverhuren. 63 9 Horeca 64. 9 HorecaRestaurants kampen met overcapaciteitRestaurants zien een korte opleving… …maar de consument geeft minder uit per bezoek… Afzetontwikkeling restaurants, j.o.j. Bestedingen en horecabezoek (jan-okt)12,5 25 4510,07,5 20 405,02,5 15 350,0-2,5-5,0 10 30-7,5-10,0 5 25-12,5 2008 2009 2010 2011 2012 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Bestedingen per gast _ % bezoekers (rechter-as)Bron: CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau Bron: Kenniscentrum Horeca, bewerkt door ING Economisch Bureau…en de groeiende concurrentie zet het bedrijfsresultaat onder druk… ….waardoor er ook in 2013 krimp wordt verwacht...12% 11.500 ■ De koopkracht gaat verder achteruit en de bestedingen aan uit eten staan onder10% 11.000 druk.8% 10.500 ■ De afzet daalt in 2013 naar verwachting met 1,8% na een daling van bijna 1% in 2012. ■ De groei van het aantal restaurants leidt tot overcapaciteit.6% 10.0004% 9.500 …en creatieve oplossingen mogelijkheden bieden.2% 9.000 ■ Inspelen op het sentiment bij de consument, bijvoorbeeld met prijzen of menukeuze.0% 8.500 ■ Sturen op personeelsinzet en beheersen van kosten. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 ■ Een sterke focus op een herkenbare doelgroep en dit combineren met een online Bedrijfsresultaat _ Aantal restaurants (R-as) community.Bron: Kenniscentrum Horeca 64 65. Cafés hebben het zwaarDe afzet van cafés blijft dalen… …en consumenten besteden minder tijdens een cafebezoek… Afzet- en prijsontwikkeling cafés, j.o.j. Bestedingen en horecabezoek (jan-okt)10,0% 5,0 25 (in €) 40%7,5% 4,75,0% 4,4 20 35%2,5% 4,10,0% 3,8-2,5% 3,5 15 30%-5,0% 3,2-7,5% 2,9 10 25%-10,0% 2,6-12,5% 2,3-15,0% 2,0 5 20% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012 Afzetontwikkeling _ Prijsontwikkeling Bestedingen per gast _ % bezoekers (R-as)Bron: CBS Bron: Kenniscentrum Horeca…terwijl het bedrijfsresultaat nog op peil blijft door saneringen… ..maar er geen voortekenen voor een trendbreuk in 2013 zijn…18% 20.00016% ■ Consumentensectoren krijgen rekening gepresenteerd van dalende koopkracht.14% 19.000 ■ Overheidsmaatregelen (btw- en accijnsverhoging, verhoging alcoholleeftijd) zorgen12% voor blijvende druk op bestedingen in cafés. 18.000 ■ Sterke afhankelijkheid bij groothandels van brouwerijen aan inkoopkant.10%8% 17.0006% …en een goede positionering belangrijk is voor de langere termijn.4% 16.0002% ■ Gebruiken van kennis van brouwerij en/of groothandel om het eigen business model0% 15.000 aan te scherpen. Bij succes levert dit een win-win situatie op. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 ■ Rekening houden met groei alleenstaande en oudere consumenten. Bedrijfsresultaat _ Aantal Cafés (R-as) ■ Binding met de klant versterken door een online community te creëren.Bron: Kenniscentrum Horeca 65 9 Horeca 66. 9 HorecaCafetarias houden klanten vastCafetaria’s en fastfoodrestaurants tonen veerkracht… …want consumenten weten branche te vinden… Afzetontwikkeling cafetarias, j.o.j. Bestedingen en horecabezoek (jan-okt)12,5 € 7,5 60%10,07,55,0 € 5,0 40%2,50,0-2,5 € 2,5 20%-5,0-7,5-10,0 € 0,0 0%-12,5 2008 2009 2010 2011 2012 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Bestedingen per gast _ % van de Nederlandse bevolking (15-65 jr) die in betreffende periode een cafetaria hebben bezocht. (R-as)Bron: CBS, VROM en ING Bron: Kenniscentrum Horeca…en een groei en verschuiving in aanbod… …zorgen naar verwachting voor een stabiel 2013…Aantal vestigingen ■ De volumeontwikkeling van cafetaria’s in 2012 en 2013 is om en nabij de 0%. 2007 2012 Groei 2007-2012 ■ De bestedingen in cafetarias zijn licht gestegen sinds 2008.Cafetaria 5016 4814 -4,0% …en dit creëert kansen voor de lange termijn.Lunchroom 2188 2484 13,5%Shoarmazaak 1357 1403 3,4% ■ Inspelen op de to-go behoefte van de consument en op de prijs-kwaliteit verhouding.IJssalon 386 386 0,0% ■ Schaalvoordelen zoeken door samenwerking.Fastservice 354 372 5,1% ■ Waarborgen van de voedselkwaliteit en van het imago door een groterePannenkoeken 321 343 6,9% organisatiegraad.Overig (bijvoorbeeld afhaal) 344 477 38,7%Totaal 9966 10279 3,1%Bron: Kenniscentrum Horeca 66 67. 10 Public en gezondheidszorg Erwin Winkel Ceel Elemans Mirelle de Valk Sectormanager Sectormanager Sectoreconoom Langdurige zorg Curatieve zorg Onderwijs Woningcorporaties Overheid Goede doelen 67 10 Public en gezondheidszorg 68. 10 Public en gezondheidszorgLangdurige zorgvraag blijft intact maar het risico op leegstand neemt toeDe vraag naar langdurige zorg blijft groeien door o.a. de vergrijzing… …en de levensverwachting neemt gestaag toe… Ontwikkeling aantal ouderen Levensverwachting bij geboorte5 x miljoen 90 884 86 843 82 802 78 761 74 720 70 2009 2020 2030 2040 2050 2060 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 2060 65-79 jaar 80 jaar en ouder _ Vrouwen _ MannenBron: CBS, 2012 Bron: CBS, 2012 levensverwachting bij geboorte (in jaren)..waarbij de kosten voor langdurige zorg sterk stijgen... …verandert de langdurige zorg ingrijpend…45.000 Zorgkosten naar leeftijd in € ■ De extramuralisering (streven om meer zorg aan huis aan te bieden in plaats van in40.000 een instelling) van de lichtste ZZP indicaties per 2013 leidt tot een sterke toename van35.000 het risico op leegstand.30.000 ■ De decentralisatie van AWBZ-taken naar de gemeenten (periode 2014-2015) gaat gepaard met bezuinigingen en navenante druk op de budgetten. Voor 2014 betreft dit25.000 290 mln.20.000 ■ Door het ongedaan maken van de regeling voor extra geld voor opleidingen en extra15.000 arbeidskrachten in de GGZ- en gehandicaptenzorgsector zal er in 2013 een bedrag10.000 Babyboomers van totaal € 280 miljoen in mindering worden gebracht in deze sectoren.5.000 …maar de zorgvraag blijft intact.0 ■ Door demografische ontwikkelingen blijft de vraag naar langdurige zorg stijgen. 0 5-9 15-19 25-29 35-39 45-49 55-59 65-69 75-79 85-89 95+ ■ De extramuralisering van de lichtere zorgzwaartepakketten biedt kansen voor_ Curatieve zorg (kortdurige zorg) _ AWBZ (langdurige zorg) vernieuwende innovatieve zorg en woonconcepten. ■ De ontwikkelingen op het gebied van technologie bieden volop kansen voor deBron: ING Economisch Bureau en RIVM, 2012 langdurige zorg. Dit maakt het mogelijk om meer zorg te verlenen met minder mensen. 68 69. Curatieve zorg verschuift van tweede- naar eerstelijnszorgDe curatieve zorguitgaven blijven stijgen… …en in 2011 was de uitgavengroei het sterkst in de huisartsenzorg... Zvw-uitgaven (x € 1 miljoen) Uitgavengroei deelsectoren curatieve zorg55.000 17550.000 15545.000 13540.000 11535.00030.000 95 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 _ _ 2004 Ziekenhuizen 2005 _ _ 2006 Huisartsen 2007 _ _ 2008 Paramedici 2009 _2010 2011 Gehandicaptenzorg GGZ Tandartsen OuderenzorgBron: VWS, 2012, Zvw-uitgaven ontwerpbegroting 2013 Bron: CBS, 2012 en IEB 2012 Index (2004 = 100)…maar patiënten worden flexibeler in hun ziekenhuiskeuze… …en de inkomstenonzekerheid neemt toe… Marktconcentratie 2010 1/ ■ Vanaf 2013 zal het minder zeker worden dat patiënten uit het werkgebied van hetziekenhuis buiten werkgebied 12Deel patiënten dat kiest voor ziekenhuis daadwerkelijke naar dit ziekenhuis gaan. Dit wordt o.a. veroorzaakt door 1/10 Nu gaat bij 90% van de ziekenhuizen slechts 1op de 5 patiënten uit het werkgebied naar een ander ziekenhuis. de selectieve inkoop van zorgverzekeraars. Nu gaat nog 80% van de patiënten uit het 1/ werkgebied naar het desbetreffende ziekenhuis. 8 ■ Per 1 januari 2013 geldt de BTW-vrijstelling niet meer voor de alternatieve 1/ gezondheidszorg (pedagogen, osteopaten, acupuncturisten en chiropractors). 6 … maar veranderende marktomstandigheden bieden nog steeds kansen 1/ 4 voor zorgaanbieders. 1/ 2 ■ Door druk van externe stakeholders biedt een focus op samenwerking binnen de curatieve zorgsector kansen. 0 ■ De laagcomplexe en veelvoorkomende zorg verschuift van de tweede lijn 20% 40% 60% 80% 100% (ziekenhuizen) naar de eerste lijn. Ziekenhuizen ■ De scherpe zorginkoop door zorgverzekeraars leidt tot focus op specialisatie en eenBron: NZa, 2012, op basis van MDS data strategische portfoliokeuze wat nieuwe kansen biedt voor ziekenhuizen. 69 10 Public en gezondheidszorg 70. 10 Public en gezondheidszorgVernieuwende onderwijsconcepten bij krimpende budgettenDoor demografische ontwikkelingen neemt het aantal leerlingen af… …en slaat de vergrijzing toe in het lerarenbestand… Ontwikkeling deelnemeraantallen Leeftijdsopbouw docenten180 30%160 25% 20%140 15%120 10%100 5%80 0% 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 € 43.000 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Huurverhoging Inflatie Aantal verkochte woningen (R-as) _ Saldo respondenten (wel -/- niet van plan om een huis te kopen)Bron: CBS & Ecowin Bron: CBS & Ecowin…door onder andere ook te weinig goedkope koopwoningen… …waardoor de mutatiegraad bij corporaties laag blijft.40%35% Aantal te koop aangeboden woningen onder de € 200.000,- als ■ Door eerdere overheidsmaatregelen en een beperkt aantal verkopen van woningen30% percentage van aantal huishoudens in een huurwoning met een blijven corporaties krap bij kas zitten. inkomen boven € 33.000,- ■ De nieuwe maximale grondslag voor huren (4,5% van de WOZ) zorgt in sommige25% regio’s juist voor een huurdaling.20% ■ De huurverhogingen worden door een heffing bij de corporaties weer afgeroomd.15% ■ De beperktere financiële middelen bij corporaties maken strategische10% investeringskeuzes noodzakelijk.5% ■ De vraag naar (sociale) huurwoningen blijft de komende jaren hoog door0% flexibilisering van de inkomens en de dalende koopkracht. Groningen Friesland Drenthe Overijssel Flevoland Gelderland Utrecht N-Holland Z-Holland Zeeland N-Brabant Limburg ■ Corporaties kunnen hun maatschappelijke rol oppakken door te investeren in duurzaamheid en seniorenhuisvesting. ≤ 2 kamers 3 kamers 4 kamers 5+ kamersBron: Funda, CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau 71 10 Public en gezondheidszorg 72. 10 Public en gezondheidszorgDecentrale overheden: optimaliseer kansen middels strategische samenwerkingDe financiën van decentrale overheden staan onder druk… …wat geleidt heeft tot een ontgroening en daling van het aantal ambtenaren… EMU-saldo decentrale overheden Leeftijdsverdeling ambtenaren1,0% 100%0,8%0,6% 80%0,4%0,2% 60%0,0%-0,2% 40%-0,4%-0,6% 20%-0,8%-1,0% 0% 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011_ EMU-saldo decentrale overheden < 25 jaar 25-35 jaar 35-45 jaar 45-55 jaar 55 >Bron: Rijksbegroting 2013 miljoenennota en ING EB Bron: Arbeid en overheid, 2012…ook het aantal gemeenten daalt en dwingt verdere schaalvergroting af… …gelijktijdig worden overheden geconfronteerd met ingrijpende maatregelen. Ontwikkeling aantal gemeenten500 ■ Schatkistbankieren wordt per 2013 verplicht gesteld. Dit beperkt de autonomie en480 vermindert de rente-inkomsten. ■ Het ambtenarenbestand is sterk vergrijsd en door de vacaturestop ontstaat er een460 groot instroomprobleem. ■ De huidige arbeidsmarkt maakt dat decentrale overheden volop keuze hebben uit440 hoog gekwalificeerde werknemers. Dit vraagt wel om een betere externe profilering.420 ■ Door overheidsbezuinigingen in combinatie met de komende decentralisaties zullen lagere overheden meer verantwoordelijkheden op zich af zien komen, met minder400 beschikbaar personeel en minder financiële middelen. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 ■ Door begrotingsdruk liggen er kansen bij intergemeentelijke samenwerking en t.a.v._ Aantal gemeenten weloverwogen aanbestedingen.Bron: CBS, 2012 72 73. Inkomsten goede doelen onder druk maar online biedt kansenDe inkomsten uit eigen fondsenwerving zijn conjunctuur-gevoelig… …maar alle leeftijdsgroepen kopen in toenemende mate online… Ontwikkeling fondsenwerving en particuliere consumptie (% j.o.j.)18% Totaal12% 65-75 jaar6% 45-65 jaar0% 25-45 jaar 16- 25 jaar-6% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 2007 2008 2009 2010 2011 2012* 2013* 2014*_ Particuliere consumptie _ Baten eigen fondsenwerving 2011 2006Bron: CBS, CBF * Raming ING Economisch Bureau Bron: CBS, 2012…en social media bieden nieuwe inkomstenbronnen… …terwijl traditionale inkomsten onder druk staan… Aantal bezoekers social media (x 1.000)9.0008.000 ■ De overheid treedt terug als financier. Hierdoor wordt de sector meer afhankelijk van de eigen inkomsten, die ook onder druk staan.7.000 ■ De giftenaftrek wordt mogelijk afgeschaft naar aanleiding van het advies van de6000 Commissie Van Dijkhuizen.5.000 ■ Donateurs zijn steeds moeilijker aan de organisatie te binden.4.000 …bieden online ontwikkelingen volop kansen.3.0002.000 ■ Het aantal online aankopen neemt toe onder alle doelgroepen, met name onder de dec-10 feb-11 apr-11 jun-11 aug-11 okt-11 dec-11 feb-12 apr-12 leeftijdsgroep 45-65 jaar._ Facebook _ Hyves _ Linkedin _ Twitter ■ Social media gebruik neemt sterk toe onder de bevolking. ■ Nederlanders blijken zeer geefbereid. Driekwart van de Nederlanders is betrokkenBron: Marketingfacts 2012 naar het aantal unieke bezoekers x 1.000 bij één of meer goede doelen. 73 10 Public en gezondheidszorg 74. Contactpersonen Sector ING Sectormanagement ING Economisch Bureau Industrie Bert Woltheus 06 27 00 66 24 Jurjen Witteveen 020 563 44 39 Rindert Ekhart 06 15 06 61 04 Zakelijke dienstverlening Sasja van As 06 30 28 41 63 Ferdinand Nijboer 020 652 34 50 Agrarische sector Cor Bruns 06 54 31 33 14 Henk van den Brink 020 563 95 06 Kees van Vliet 06 55 79 88 31 Groot- en detailhandel Dirk Mulder 06 11 38 09 71 Max Erich 020 564 70 46 Marinus van der Meer 06 50 69 25 95 Thijs Geijer 020 563 48 75 Bouw en onroerend goed & Horeca Jan van der Doelen 06 55 81 22 15 Maurice van Sante 020 576 85 47 Transport en Logistiek Machiel Bode 06 54 22 77 30 Rico Luman 020 563 98 93 Public en gezondheidszorg Ceel Elemans 06 54 78 82 83 Mirelle de Valk 020 563 44 98 Erwin Winkel 06 83 64 24 27 74 75. DisclaimerDe informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geenenkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerdzijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analistendie aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gestelddoor hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie isopgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatievan haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geenbeleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enigfinancieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwdals advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen enheeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie deinformatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidendis. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat ofcompleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm vanaankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemersaanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomenduit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten indeze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn vantoepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan,mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat ondertoezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten.De tekst is afgesloten op 13 december 2012. 75
Comments
Report "Sectoren in economisch perspectief december 2012"