PRILOZI HISTORIJI SARAJEVA str PRILOZI HISTORIJI SARAJEVA str. 441-450 SAVREMENA ARHITEKTURA SARAJEVA 1918 --1990 Ivan ŠTRAUS Summary (Contemporary Arhitecture of Sarajevo 1918-1990) Less than a decade upon the completion of the First World War, the modern architecture appeared in Sarajevo. Exponents of progressive ideas of Bauhaus were complete architectural figures who knew how to in an expert manner link art and handicraft in their creative work to the perfection in details. Owing to this, their works withstood the tooth of fime to an amazing extent. On completion of the Second World War, as a capital of Bosnia and Herzegovina, Sarajevo experienced a spatial development and thereby a considerable architectural production. The first spatial and formative results of this period gained respect of the professional circles of Yugoslavia of that time. In the 1960s a succession of generations of architects took place most of the young anes being graduate architects from the Technical faculty, founded in 1949. These were also the years of expansion of building in health, education, culture, sport, economic and public activities, resulting in several extraordinary achievements among which the Cultural-Sports Centre Skenderija is the most distinguished. In the 1970s, a more intensive building and growth of Sarajevo took place - particularly residential settlements toward west - this brought about new, notable spatial-formative results. Such a rhythm of the city development was continued in the 1980s, with additional emphasis put with the construction of the facilities required for a successful organization of the 1984 Winter Olympic Games. The archiects seized the chance and with their notable achievements they made the general image of their city more beautiful. The architectural results of the most recent decades have proven that Sarajevo's architects were not only mere observers of architectural events, lines and tendencies at the areas of the until-yeserday Yugoslavia, but they have been active and equal participants in progressive movements of the contemporary architectural processes. This is also proved by buildings and spaces of the west-European manners, both in terms of their siting and structuring of volumes and in external dessing materials and entire level of form. (*) Prestankom aneksije Bosne i Hercegovine i odlaskom austrougarske uprave iz Sarajeva ostala su arhitektonska svjedočanstva 40-godišnjeg peiroda civilizacijskih i kulturnih promjena u sturkturi ovog grada. Prvi svjetski rat i prva decenija nakon njegovog završetka vidljiva su cezura u arhitektonskom i prostornom razvoju i rastu Sarajeva. To je vremenski rez od petnaestak godina između graditeljstva kojeg karakteriše primjena takozvanih neostilova i secesije i arhitektonske produkcije na osnovama ideja Adolfa Loosa i njemačkog Bauhausa. To je i vremenski rez između veoma intenzivnog građenja brojnih javnih zgrada hipertrofiranog mjerila u odnosu na zatečenu urbanu matricu grada kao Landeshauptstadta Bosne i Hercegovine i arhitektonske djelatnosti koja naglo zamire ili se svodi uglavnom na manje privatne investicije. Istovremeno je to i vremenski rez u kojem se sa graditeljske scene povlače dotadašnji veliki neimari Sarajeva - Josip Vancaš, Karlo Paržik, Josip Pospišil, Jan Kotera, Ciril Iveković, Rudolf Tennies i drugi - a na njihova mjesta dolaze sa studija iz Praga, Beča i Zagreba mladi domaći arhitekti. Grad Sarajevo od tzv. zemaljskog glavnog grada - sa određenom ulogom koju mu je bio namjenio austrougarski protektorat znatnim ulaganjem u privredu, industriju, obrazovanje, kulturu i administraciju - ulazi u period kad postaje tek sjedišta jedne od devet banovina kraljevine Jugoslavije. Grad time znatno gubi u svom prostornom razvoju i graditeljskom intenzitetu imajući već u svojoj strukturi mnoge objekte neophodne za rad i život, novu ulogu i funkciju koja mu je namjenjena. Tadašnja gledanja na arhitektonsko stvaralaštvo na tlu Bosne i Hercegovine ostalo je pod utjecajem nasljeđene eklektike, te u insistiranju na nekom novom izrazu kroz izvještačen kvazinacionalni stil bizantijskog uzora koji je u euforiji ujedinjenja južnih Slavena bio favoriziran od tadašnjeg vladajućeg režima i kraljevskog dvora. Ova druga graditeljska težnja bila je najprisutnija u oblasti crkvene arhitekture pravoslavlja, da bi se kasnije - još pod dodatnim utjecajem ruskog akademizma donesenog od arhitekata izbjeglih pred oktobarskom revolucijom -prenijela i na izgradnju javnih i društvenih sadržaja režima na vlasti. Srećom po Sarajevo - upravo zbog silazne putanje sa pokrajinskog nivoa na razinu sjedišta banovine - ono nije obilježeno takvim stilskim lutanjima kao što je to bio slučaj sa nekim drugim većim i manjim gradovima od njega. Izuzetak su Pravoslavna crkva u Novom Sarajevu po ideji Aleksandra Deroka iz Beograda, zgrada Srednjotehničke škole na Marijindvoru, te Hipotekarna banka iz 1932. godine na Titovoj ulici, a po projektu beogradskog arhitekte Milana Zlokovića, kao rijetki primjerci takvog pristupa arhitektonskom stvaralaštvu na prostoru Sarajeva. Pa ipak i pored toga što Sarajevo nije imalo visoku školu za arhitekturu, moderna arhitektura pojavila se u svojim prvim ostvarenjima u ovom gradu par godina iza njene pojave u Zegrebu, a prije prvih izvedbi u Beogradu i Ljubljani, favoriziranim gradovima Kraljevine Jugoslavije. Prvo arhitektonsko djelo sarajevske Moderne je stambena kuća porodice Damić u Radićevoj ulici, izvedena 1927. godine po projektu Helena Baldasara i Dušana Smiljanića, čije ulično pročelje i osnova jasno izražavaju ciljeve tadašnjih stremljenja u arhitekturi. Od tada pa na dalje rezultati beskompromisnog i angažovanog stava sarajevskih arhitekata tog razdoblja zračili su estetskim funkcionalizmom i kreativnim konstruktivizmom. Bila su to ostvarenja sretno dopunjena vanrednim organizatorskim sposobnostima pri izvedbi, poznavanjem novih graditeljskh materijala, konstruktivnih rješenja i izvođačkih detalja tog vremena. Rezultati takvih kompletnih stvaralačkih ličnosti bili su odlučujući poeni u borbi sa eklekticističkim nastojanjima i favoriziranim akademizmom u ahitekturi na tlu Kraljevine Jugoslavije. Njihova težnja ka savremenosti i ostvarenja nastala u tom duhu u znatnoj su mjeri olakšali put generacijama arhitekata koji su dolazili. Brojni stambeni i javni objekti koji su projektirani i realizirani u godinama između dva svjetska rata i danas nose pečat savremenog oblikovnog izraza i funkcionalnih rješenja. Njihova racionalna funkcionalnost, konstruktivna logika, reducirani oblikovni vokabular i površinska obrada fasada odoljeli su svim iskušenjima vremena i daljnjem razvoju arhitektonske misli. Na stambenim objektima Mate Bazlona na Obali i u Bolničkoj ulici; Dušana Smiljanića i Ise Reissa u Ulici B. Kovačevića; na porodičnoj zgradi i na stambenim višespratnicama Emanuela Šamaneka; na objektu Vakufa na Bistriku i na niskom dijelu nebodera kod Zemaljske banke i stambenoj višespratnici u produžetku Ulice V. Miskina Reufa i Muhameda Kadića; stambeni objekat Leona Kabilja i Jahiela Fincija na Obali; Muhameda Kadića objekat na uglu ulica M. Tita i M. Gorkog; Dušana Smiljanića vakufske stambene višespratnice u Titovoj ulici i na Obali; kao i na javnim objektima Dušana Smiljanića - Opšta bolnica na Jezeru i Pedagoška akademija na Obali; Mate Baylona - osnovne škole u Nemanjinoj ulici i na Vratniku; Muhameda Kadića - Mirovinski zavod; te drugih arhitekata na prostorima Sarajeva, kao da je vrijeme stalo. Oni su i danas savremeno koncipirani, kako funkcionalno tako i oblikovno, premda je od tada prošlo više od pet decenija. Kao sljedbenici naprednih ideja Bauhausa insistirali su na jedinstvu umjetnosti i zanatstva i upravo zato njihovi objekti zadivljuju i savršenošću svojih detalja. Oni su odoljeli zubu vremena u tolikoj mjeri da neupućeni posmatrač može steći utisak da su ostvarenja pomenutih arhitekata produkt skorog vremena. Četverogodišnji period drugog svjetskog rata je nova cezura u razvoju arhitektonske misli u Sarajevu, dok su prve godine nakon rata - za kratko - potisnule arhitekturu u drugi plan, da čeka bolja vremena. Bilo je to doba brze, improvizirane i neracionalne gradnje u nastojanjima da se obezbjedi ono najnužnije - krov nad glavom, ali istovremeno i pogodno vrijeme za daljnji rast grada koji je ponovo postao sjedište Bosne i Hercegovine. Veoma mali broj graditeljskih zadataka u samom Sarajevu prvih posljeratnih godina ima ili obilježje predratne Moderne ili oblikovanje sa nekim elementima iz socrealističkog vokabulara sovjetske arhitekture. To je u mnogome ovisilo i o predratnom stavu svakog pojedinog arhitekte angažovanog na izgradnji grada i o školi kojoj su ranije pripadali. Naime, malom broju arhitekata Sarajeva, koji su bili daleko više angažirani po Bosni i Hercegovini nego u Sarajevu, planskom raspodjelom državnih organa vlasti pristigli su u pomoć arhitekti iz Beograda, Zagreba i Ljubljane. Njihov dolazak značio je mnogo i u stručnom projektantskom smislu i isto toliko u ukupnom arhitektonskom životu grada. Premda su pripadali graditeljskim sredinama u kojima su bili dominantni različiti utjecaji - u Beogradu znatnije akademizam, a u Zagrebu isključivo Moderna - vrlo brzo je nađen zajednički nazivnik sa vokabularom sarajevskog arhitektonskog kruga. Na tim osnovama ostvareni su i prvi značajni prostorni i oblikovni rezultati koji su na sebe skrenuli pažnju stručnih centara Jugoslavije. Tome je dao doprinos i Juraj Neidhardt, istina više svojim tekstovima kojima je objašnjavao svoju ideju o nastanku nekakvog bosanskog pola svjetske savremene arhitetkture i projektantskim idejama kao ilustracijama svojih tvrdnji, nego realizacijom. U takvoj stvaralačkoj atmosferi nastale su mnoge projektantske i natječajne ideje koje zaslužuju pažnju hronike o sarajevskom arhitektonskom krugu, ali malo vrijednih ostvarenja. Ipak, i taj mali broj realizacija značio je mnogo za daljnji razvoj arhitektonske i urbane misli među sarajevskim graditeljima, pogotovo onima koji su dolazili na scenu ili će uskoro biti na njoj. Takvu ulogu imali su stambeni ansambl na Džidžikovcu izveden 1948. godine po ideji Muhameda i Reufa Kadića u apsolutnom bauhausovskom maniru; zatim planinarski dom na Trebeviću kojim je Juraj Neidhardt na najbolji mogući način demonstrirao svoje arhitektonske težnje (nažalost, ljudskim nemarom izgorio je do temelja); potom Dom milicije čijom je idejom Husref Redžić sintetizirao principe Moderne i vokabular Neidhardta u skladnu cjelinu; te prostrana i reprezentativna zgrada nove željezničke stanice po projektu grupe čehoslovačkih arhitekata koju je sa uspjehom kompletirao i dovršio Bogdan Stojkov. U daljem posljeratnom rastu Sarajeva grade se mnogi novi objekti koji dopunjavaju njegovu infrastrukturu, funkciju i urbanu sliku bez obzira na neujednačeno ili neusaglašeno oblikovanje pojedinih ostvarenja. Svako od njih je tokom vremena postao neraskidiv dio cjeline bilo da je nosio pečat socrealističkih utjecaja ili odlike Moderne. Tako su po ideji Tike Ivanovića izvedeni objekti Higijenskog zavoda i poslovna zgrada "Šipada"; kompleks zgrada GP "Graditelja" izgrađen je 1954. godine po projektima Zdravka Kovačevića i Milivoja Peterčića; te veliki broj stambenih objekata kao bezličnih interpolacija ili blokova nastalih u vrijeme primjene strogih i škrtih normativa koji su išli na uštrb funkcionalnosti, a njihove fasade dovodili do ogoljenosti i odbojnosti. S obzirom na opštu materijalno-ekonomsku, privrednu i graditeljsku situaciju tih godina na svim prostorima Jugoslavije, to se ne može smatrati grijehom, ali to svakako nije ni za pohvalu. Pa ipak, dva stambena ansambla u užem gradskom jezgru, i pored skromnog oblikovanja, svojim prostornim konceptom i perforiranim prizemljem zaslužuju pažnju. Djela su to Muhameda i Reufa Kadića, locirana - prvi između Titove ulice u Ulice (JNA) sa pješačkim prelazom u smjeru sjever-jug, a drugi na uglu ulica (JNA) i S. Principa - i izvedena oko 1950. godine. Kraj ovog razdoblja i početka afirmacije novijeg arhitektonskog stvaralaštva u Sarajevu potvrđen je dodjelom tradicionalne 6-aprilske nagrade grada 1954. godine, po prvi put arhitektima Andri Čičin Šainu i Mirjamu Baldesaru za muzeološko-enterijersku postavu Gradskog muzeja u Sarajevu. Od tada pa na dalje rijetko se kad godišnja dodjela nagrada grada proći a da na popisu nagrađenih nema bar jedan arhitekt-stvaralac. Značajne karakteristike šezdesetih godina sarajevske arhitektonske scene bile su: prva, odlazak iz našeg grada brojnih arhitekata koji su po planskoj raspodjeli kadrova neposredno nakon rata bili premješteni iz Beograda, Zagreba i Ljubljane - Bogdan Stojkov, Tika Ivanović, Milivoj Peterčić, Radivoj Gibarac, Andra Čičin Šain, Žarko Turketo, Smiljan Klaić, Branko Kalajdžić i mnogi drugi - i svojim djelovanjem mnogo pomogli u obnovi i izgradnji Bosne i Hercegovine; druga, afirmacija prvih diplomiranih arhitekata sarajevskog Tehničkog fakulteta osnovanog 1949. godine, zapaženim projektantskim i konkurskim idejama i ostvarenjima - pa i izvan Bosne i Hercegovine, te u inostranstvu; te treća, konačna posljeratna afirmacija Sarajeva kao novog i ravnopravnog arhitektonskog centra uz već ranije zapažene graditeljseke škole Beograda, Zagreba i Ljubljane. Stvaranjem solidne materijalne osnove privrede grada, znatnim povećanjem tempa investicionih ulaganja sa orijentacijom na deficitarne objekte društvenog standarda, otvoren je širok front za djelatnost arhitekata. Rezultati njihovog stvaralaštva definitivno ih izvode iz društvene anonimnosti i doprinose značajnoj afirmaciji istaknutih pojedinaca, bilo da se radi o izvedenim djelima ili nagrađenim konkursnim idejama. Uz solidno poznavanje procesa i organizacije izgradnje, savremenih konkursnih sistema i novih graditeljskih materijala, a pod snažnim utjecajem savremenih graditeljskih tendencija, sarajevski arhitekti ostvarili su čitav niz zapaženih objekata ne samo u svom gradu već i znatno šire. Popis djela koja se izdvajaju iznad prosječne tekuće arhitektonske produkcije u Sarajevu šezdesetih godina može se započeti poslovnom zgradom "Energoinvesta" (danas UPI) po projektu Živorada Kovačevića; objektom Jugobanke u Malom parku po ideji Zdravka Kovačevića i Milana Kušana; zatim je to zgrada Privredne komore BiH Milivoja Petrečića; poslovna zgrada "Unioninvesta" Vladimira Zarahovića; objekat Filozofskog fakulteta po ideji Juraja Neidhardta; a završiti sa vanserijskim arhitektonskim ansamblom Kulturno-sportskog centra "Skenderija" izvedenog 1969. godine po projektu Živorada Jankovića i Halida Muhasilovića, koji je svojim brojnim namjenama, sadržajima, dimenzijama, konstrukcijom, oblikovanjem i znalački osmišljenom kompozicionom cjelinom izazvao opštu pažnju javnosti i širih stručnih krugova, dok je građanima Sarajeva postao atraktivan prostor za susrete i okupljanja. U nastojanju gradske politike da riješi sve veću oskudicu u stanovima, kako za svoje stalne stanovnike tako i za sve veći priliv novog stanovništva - bilo da su došli kao nephodni stručnjaci ili kao politički i administrativni kadrovi pristigli iz provincije bez namjere da se vrate natrag - počela je izgradnja čitavih stambenih naselja višespratnica. Od prostorne organizacije tih naselja koja nisu odmakla dalje od pojednostavljenih šema prilagođenih kretanjima kranova, preko zanemarivanja izgradnje svih pratećih sadržaja neophodnih stanovnicima naselja, pa do insistiranja na što nižoj cijeni kvadratnog metra što se je moglo postići samo nesolidnom i nefunkcionalnom izvedbom stanova, unaprijed je već rezultiralo prostorno-oblikovnim promašajem. Bilo kakav pomak ka boljem rezultatu nije postugnut ni čestim promjenama u sistemu i organizaciji njihove izgradnje, a ni povremenim uključivanjem značajnih arhitektonskih imena u urbanističko-projektantske timove. Sedamdesete godine savremene arhitekture odvijaju se u daleko povoljnijim društvenim i materijalnim uslovima u cijeloj državi pa i u Sarajevu. Oslobođeni utjecaja bilo koje domaće arhitektonske škole i jakog ličnog autoriteta pojedinaca, neopterećeni folklornim elementima i uskim lokalnim okvirima, svojim talentom i stvaralačkom imaginacijom, visokom likovnom i tehničkom kulturom, poznavanjem i primjenom složenih prostornih konstrukcija i novih materijala izvedbe, sarajevski arhitekti uspješno odgovaraju na sve veće i složenije zahtjeve sredine u kojoj žive i djeluju, pa i izvan granica republike i Jugoslavije. Izraziti reperi takvog kreativnog stadija u tom periodu su poslovni objekti "Svjetlosti" po ideji Halida Muhasilovića, Dispanzerski centar u Novom Sarajevu Zdravka Likiša i Nikole Bašića, zgrada Elektroteničkog fakulteta u Lukavici po projektu Branka Bulića, robna kuća "Unima" Vladimira Zarahovića, nova zgrada Porodilišta po ideji Bogoljuba Kurpjela, te poslovno-tehnički objekat "Elektroprivrede" kao prvi nagovještaj promjena koje u arhitekturi donose postmodernistički principi već znatno prisutni širom Evrope. Sarajevski arhitekti sa vidljivim uspjesima rade i na revitalizaciji objekata i ambijenata iz bogatog kulturno-istorijskog nasljeđa. Ono što su dokazali svojim kreativnim pristupom u ovakvim složenim i odgovornim zadacima Enver Jahić i Ahmed Đuvić u restoranu "Daire", a Mirko Ovadija u starom jevrejskom hramu u kojem je smješten Muzej Jevreja, to su završili i potvrdili još upečatljivije Husref Redžić i Nedžad Kurto adaptacijom, rekonstrukcijom i revitalizacijom Morića hana u funkciju ugostiteljstva znalački prilagođenu ambijentu baščaršijskog prostora i savremenim zahtjevima kulinarskih i drugih usluga. Početak osamdesetih godina arhitektonske djelatnosti u Sarajevu bio je veoma zapažen zahvaljujući ponajviše izgradnjom čitavog niza objekata neophodnih za uspješno održavanje Zimskih olimpijskih igara u februaru 1984. godine. Na takav rijedak izazov sarajevski arhitekti odgovorili su visokim kreativnim sposobnostima pri izgradnji sportske dvorane "Zetra", tri hotelska objekta i novog aerodromskog terminala grada. U sklopu sportskog kompleksa na Koševu po ideji Lidumila Alikalfića i Dušana Đape završena je 1982. godine velika sportska dvorana na kojoj su autori znalački iskoristili prostornu konstrukciju krova u nepretencioznom i pročišćenom oblikovanju volumena. Nova aerodromska zgrada na Butmiru po projektu Hasana Ćemalovića i Nikole Neškovića također odiše serioznošću tim prije jer je to arhitektonska tema na kojoj su projektanti uglavnom težili formama koje simboliziraju letenje. Poštujući igmanski pejsaž do krajnosti Ahmed Đuvić je ostvario hotel vještom igrom suprotstavljenih kosih površina krova i fasada i prozorskih otvora na tim kosinama. Hotel "Vučko" na Jahorini po ideji Zlatka Ugljena izuzetan je primjerak prostornog i likovnog jedinstva vanjske i unutrašnje arhitekture. U nastojanju da parafrazira prostorni koncept Morića hana iz 17. stoljeća Ivan Štraus je izveo "Holiday Inn" kao fragment novog gradskog centra. U početku šokantna žuta boja fasadnih obloga ovog hotela vremenom se uklopila u kolorit grada zahvaljujući izvedenom osvježenju značajnijih objekata austrougarskog graditeljskog sloja na kojima boja podcrtava plastičnost pročelja. Graditeljska aktivnost u Sarajevu posljednje decenije ovog prikaza počela je uspješno još prije olimpijskih dana izvedbom ansambla Skupštine opštine Stari Grad koji je Zoran Brož znalački uklopio u strukturu tog osjetljivog dijela gradskog ambijenta; zatim telekomunikacionim tornjem na sarajevskoj željezničkoj stanici po ideji Saida Jamakovića; kompleksom štamparije i redakcije "Oslobđenja" po projektu Ahmeda Kapidžića, Mladena Gvozdena i Kenana Šahovića; druge faze Radio-televizijskog doma po ideji Milana Kušana još iz 1968. godine; te zgradom DPO grada kojom je Vladimir Dobrović efektno završio graditeljski okvir lijeve obale Miljacke. Nakon Olimpijade graditeljska aktivnost je nastavljena završetkom izvedbe poslovnih zgrada "Energoinvesta" i UNIS-a - autor prvog Alija Serdarević, a drugog Ivan Štraus i Traumatološke klinike koju je Branko Bulić vješto organizirao u tlocrtnoj šemi dva spojena kruga; potom izvedbom zgrade Teritorijalne odbrane u kompleksu "Ciglana" po projektu Hasana Ćemalovića i Nikole Neškovića; zatim dogradnjom Mašinskog fakulteta na kojem je Slobodan Jovandić sa grupom mlađih arhitekata odmjerenim jezikom Postmoderne postigao arhitektonski uspjeh, slično kao Mladen Gvozden i Dragan Bijedić zavšetkom Doma penzionera na kojem je postmodernistički vokabular iskazan daleko smjelijim potezima pa time i šokantnije za njihove sugrađane. Tih godina konačno je dovršena i nova zgrada Skupštine Bosne i Hercegovine koja, sa već ranije izgrađenim neboderom republičkih organa uprave, čini jedinstvenu funkcionalnu i prostornu cjelinu po ideji Juraja Neidhardta. Stambena arhitektura sedamdesetih i osamdesetih godina nastavljena je još intenzivnije izgradnjom novih naselja lijevom obalom Miljacke prema sarajevskom polju, na Dobrinji, Ilidži, oko njih, te na Breki. Bez obzira na promjene urbane slike od naselja do naselja, razlika u oblikovanju, u kojem se sve češće primjenjuju mansardni eternit krovovi ili poneki element iz već prolaznog postmodernističkog manira, sve je to ispod razine ranije nabrojanih repera arhitektonske misli u Sarajevu i njegovoj okolini. Ni rijetki izuzeci interpoliranih stambenih objekata u gradskoj strukturi ili slobodnostojećih blokova izgrađenih tu i tamo posljednjih godina, ne mogu popraviti opštu sliku jednoličnosti, sivila, bojažljivosti ili diktata političara čiji je jedini cilj izgradnja hiljada i hiljada kvadrata stambene površine. Dio krivice za takav loš dojam sigurno je i na strani arhitekata koji su donosili stručne ocjene pri usvajanju idejnih koncepata tih naselja, onih koji su to sve posmatrali kroz poslovnu prizmu svojih preduzeća i instituta, pa i onih arhitekata koji su to sve znali i šutili. Ostaje nam još nada da će stambeno naselje "Ciglane" po svom konačnom završetku i opremanju partera biti iznad prosječnog dometa svih ranijih arhitektonsko-urbanističkih rješenja. Ono najprogresivnije u savremenoj arhitekturi Sarajeva jeste potpuno okretanje zapadu Evrope i razvijenom dijelu svijeta koje su započeli još pioniri Moderne na ovim prostorima tridesetih godina, a nastavile brojne generacije iza njih sve do danas. Pa čak ukoliko poneko od nabrojanih ostvarenja novijih datuma ne možemo prihvatiti smatrajući ga ili smatrajući ih kao objekte koji se nisu prilagodili nekakvoj zamišljenoj ukupnoj panorami grada ili su po nekom sudu na njima previše potencirane velegradske dimenzije, onda se treba podsjetiti i sudbine nekih ranijih građevina i dugogodišnjih sudova o njima ili njihovoj lokaciji. Da se samo podsjetimo svih loših stručnih ocjena o zgradi Vijećnice i njenom lociranju u usitnjenoj strukturi Baščaršije, o nekim objektima predimenzioniranih dimenzija i kitnjastog eklektičkog ili secesionističkog izraza, o neboderu Vakufa na ulazu u Ul. V. Miskina izgrađenog pred Drugi svjetski rat i još ponekog zdanja bez kojeg je danas teško i zamisliti neke ulice ili raskršća, atrije, pasaže i slično. Ovi primjeri nisu navedeni kao opravdanje svega i svačega izgrađenog od 1928. godine do danas već kao zagovaranje strpljenja pri ocjenama i za optimalni protok vremena kao najobjektivnijeg sudije svim postupcima i drugih djelatnosti pa tako i arhitektonskog stvaralaštva. Ovaj prikaz razvoja i rasta savremene arhitektonske misli i prakse u Sarajevu ukazuje prvenstveno na postignute rezultate i vrijednosti, određene u prvom redu vremenskim koordinatama njihovog nastanka, ne krijući pri tome promašaje od realizacije pod uticajem soc. realizma do nekritičkih i zbrkanih primjena isključivo formalnih obilježja brutalizma, strukturalizma, metabolizma, postmodernizma i drugih kratkotrajnih tendencija na svjetskoj arhitektonskoj pozornici. Srećom, takvih padova bilo je manje nego što bi se moglo očekivati u sredini bez duge graditeljske tradicije, jake arhitektonske škole ili izuzetne kreativne ličnosti koja svom vremenu daje osoben pečat i time služi mnogim generacijama arhitekata kao uzor. Stvaralački dometi sarajevskih arhitekata neoboriv su dokaz da oni, tokom svih ovih godina, nisu bili samo skromni posmatraći graditeljskih zbivanja na tlu dojučerašnje Jugoslavije, niti tokova i tendencija u razvijenom svijetu, već aktivni i ravnopravni učesnici u progresivnim kretanjima savremenih arhitektonskih procesa. Koliko su u tome zaista uspjeli biće rečeno i u nekim drugim prikazima koje treba očekivati i koji će biti oslobođeni mnogih današnjih natruha - pa i kad vrijeme bude neumoljiv faktor pri valorizaciji - i tek tada će se moći pouzdano znati koliko su sarajevski arhitekti svoj grad uspjeli približiti ili uključiti u zapadnoevropsku umjetnost, kulturu i civilizaciju. (***)