A KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 ΦIEPΩMA 2-21 AΦIEPΩMA H μακραίωνη ιστορία της Kαλύμνου. Aπ τους αρχαίους Kάρες ώς τους τολμηρούς σφουγγαράδες. Oι κυρι τεροι σταθμοί στην ιστορία της σπογγαλιείας. H οικονομία του νησιού. Eνα απ τα πιο δυναμικά αλιευτικά κέντρα της Eλλάδας. H ναυπηγική τέχνη. Πώς η Kάλυμνος εξελίχθηκε σε ναυπηγικ και επισκευαστικ κέντρο. H τέχνη απ τα παλαιοχριστιανικά χρ νια μέχρι την παράδοση του νησιού, το 1522, στους Tούρκους. H αρχιτεκτονική του νησιού. Tα λαϊκά σπίτια, τα αρχοντικά και τα νεοκλασικίζοντα, δείγματα τα τελευταία της ευημερίας του νησιού. Oι σημαντικ τεροι συγγραφείς και ζωγράφοι του νησιού. Θρύλοι και παραδ σεις. Tο «Δείπνο της αγάπης» και το «Mαρμαρωμένο καράβι» στον Tράχηλα. Tάρπον Σπρίνγκς. H π λη των HΠA στην οποία εγκαταστάθηκαν, το 1905, οι πρώτοι Eλληνες σφουγγαράδες. Tοπογραφικ της Kαλύμνου σε χαλκογραφία απ το βιβλίο του Alessandro Locatelli «Racconto Historico della Veneta Guerra in Levante...», Colonia 1691. H μακραίωνη ιστορία της Kαλύμνου Aπ τους αρχαίους Kάρες ώς τους τολμηρούς σφουγγαράδες Tης Θεμελίνας Kαπελλά Συγγραφέα - Λαογράφου 22 KPITIKH Kριτική θεάτρου τον Γ. Bαρβέρη. απ «Eίδες την νήσον που ανθεί η συκή, και η ελαία σγουρά απλώνει τα αργυρά της φύλλα; Eίδες την κ ρην του Hλίου και της Θαλάσσης, την μητέρα του Eπιμέλεια αφιερώματος Tροίας: «και Kων ευρυπύλοιο π λιν, νήσους τε Kαλύδυας». H πρώτη ονομασία της, λοιπ ν, ήταν Kάλυδυαι ή Kαλύδυαι, Kάλυδυα ή Kαλύδυα, ενώ 23 ΘEAMATA Kινηματογράφοι θέατρα. και EΛEYΘEPIA TPAΪOY σπ γγου, η οποία τίκτει σκύμνους, γεννά παλληκάρια και ανατρέφει γίγαντες και βασιλείς του Π ντου; Tην Kάλυμνον είδες. Eίναι μία των Δωδεκανήσων». Σκεύος Zερβ ς 24 ΓEYΣEIΣ Oίνος ο αγαπητ ς. Συνταγή μαγειρικής. αργ τερα, σε περιγραφές περιηγητών και παλιούς χάρτες τη βρίσκουμε και ως Kάλαμο. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, οι πρώτοι κάτοικοι της Kαλύμνου ήταν οι Kάρες που εγκαταστάθηκαν εκεί απ τη 2η χιλιετία π.X. ή και παλαι τερα. Oπως, μως, αναφέρει ο Hρ δοτος, τον IA΄ αιώνα Δωριείς άποικοι απ την Eπίδαυρο αποίκησαν την Kω, τη Nίσυρο και την Kάλυμνο. T τε πολλοί απ τους Kάρες εγκατέλειψαν την Kάλυμνο που έγινε δωρική αποικία και εγκαταστάθηκαν στις απέναντι ακτές της Mικράς Aσίας, οι οποίες ονομάστηκαν Kαρία. 25-31 THΛEOPAΣHεTο πρ γραμμα της βδομάδας. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: Mαχτού Tο νησί γνώρισε πολλούς κατακτητές, Πέρσες, Pωμαίους, Bυζαντινούς, Eνετούς, Iππ τες του Aγίου Iωάννου και απ το 1523 τους Tούρκους. Eυτυχώς, μως, μαζί με άλλα Συνέχεια στην 4η σελίδα BHΣ. ΣTAYPAKAΣ H ΠPΩTH αναφορά στην Kάλυμνο βρίσκεται στη Pαψωδία B΄ της Iλιάδας, στον Kατάλογο των Nέων, που απαριθμούνται οι π λεις που έλαβαν μέρος στην εκστρατεία κατά της 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 Δέκα χιλι μετρα απ την Π θια, στο ορειν άνυδρο τοπίο εμφανίζεται ο Bαθύς, καταπράσινος, πραγματική αση στο βάθος της κοιλάδας. Eίναι τα περιβ λια με τις μανταρινιές που δίνουν τα πρωϊμ τερα μανταρίνια. Tα σπίτια απλώνονται αραιά μέσα στον κάμπο και πυκνώνουν προς το μυχ του κλειστού ρμου. H κοιλάδα, που φτάνει ως τα Στημένια, είχε κατοικηθεί απ τη Nεολιθική εποχή, πως αποδεικνύουν τα ευρήματα. KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 3 Συνέχεια απ τη 2η σελίδα δώδεκα νησιά απ τις N τιες Σποράδες, είχανε αυτονομία που τους επέτρεπε να ζουν ελεύθερα μέσα στα ρια της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας και να πληρώνουν μονάχα τη «μαχτού», ένα είδος φ ρου κατ’ αποκοπήν. O σουλτάνος που παραχώρησε το δικαίωμα της «μαχτού» ήταν ο Σουλεϊμάν ο Mεγαλοπρεπής, αλλά με το πέρασμα του χρ νου οι Tούρκοι προσπαθούσαν να καταργήσουν τα προν μια αυτά. Tο 1869 ο Aχμέτ Aγάς πολι ρκησε το νησί για 36 ημέρες, κατά τη διάρκεια των οποίων ο στρατ ς του τρομοκρατούσε τους κατοίκους και αναζητούσε τους προύχοντες, προκειμένου να υπογράψουν τι δέχονται στο νησί τους τουλάχιστον «Kαϊμακαμία» (Δικαστική εξουσία). Oι προύχοντες, μως, είχαν κρυφτεί σε σπηλιές πάνω στα βουνά και σύμφωνα με την προφορική παράδοση, εκείνον που κρατούσε τη «βούλα» (τη σφραγίδα) της Mαχτού τον είχαν κρεμάσει οι δικοί του σ’ ένα πηγάδι, σε απ κρημνη τοποθεσία, για να μην τον βρουν οι Tούρκοι και του κατέβαζαν με σχοινί νερ και φαγητ . Στο τέλος, μως, οι Kαλύμνιοι αναγκάστηκαν να δεχτούν «Kαϊμακάμη», αφού ο Aχμέτ Πασάς τους υποσχέθηκε τι δεν κινδύνευαν τα προν μια τους. Tο 1821, απεσταλμένος της Φιλικής Eταιρείας ύψωσε εκεί τη σημαία της Eπαναστάσεως, αλλά η Kάλυμνος παρέμεινε υπ τουρκική κατοχή έως το 1912, ταν υποδουλώθηκε απ τους Iταλούς «ελευθερωτές» H κατάσταση χειροτέρεψε μετά την εγκαθίδρυση του φασισμού στην Iταλία. Πρώτα έγινε εισαγωγή της ιταλικής γλώσσας στα σχολεία (πρώτα τρεις ώρες την εβδομάδα και στη συνέχεια κατάργηση της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας), έκλεισαν τα γυμνάσια και φυλακίστηκαν λοι οι Eλληνες δάσκαλοι και καθηγητές (1935, 1936, 1937). Tαυτ χρονα, οι Iταλοί θέλησαν να κηρύξουν αυτοκέφαλη την Eκκλησία της Δω- 1912: Διανομή της αλληλογραφίας μπροστά στο Iταλικ Tαχυδρομείο, στην πλατεία Xαραλάμπους. Σήμερα στο κτίριο αυτ στεγάζεται υποκατάστημα της Eθνικής Tράπεζας Eλλάδος. δεκανήσου που υπαγ ταν στο Oικουμενικ Πατριαρχείο και να την υπαγάγουν στο Bατικαν . Πετροπ λεμος Oι Kαλύμνιοι αντέδρασαν έντονα, κλείνοντας τις εκκλησίες τους για δύο χρ νια, ενώ το 1935 έγινε ο περίφημος «πετροπ λεμος», στον οποίο πρωτοστάτησαν οι γυναίκες. Για τρεις ημέρες οι γυναίκες γράφουν επικές σελίδες θάρρους και ευψυχίας, μαχ μενες με πλα και με πέτρες. Kάνουν γιουρούσι και σπάζουν στα γ νατά τους τα ντουφέκια των Iταλών καραμπινιέρηδων. Tην τρίτη ημέρα έρχονται ενισχύσεις στρατιωτών απ άλλα νησιά, πυροβολούν το άοπλο πλήθος, σκοτώνουν το νεαρ βοσκ Kαζώνη, εξαπολύουν τρομοκρατία, συλλαμβάνουν άντρες και γυναίκες, και τους κλείνουν στα μπουντρούμια της Kω και της P δου. O αγώνας δεν σταματά. Oι εκκλησίες μένουν κλειστές, αλειτούργητες, καμιά πράξη θρησκευτική δεν γίνεται, ούτε βαφτίσια, ούτε κηδεία, ώσπου με διαβήματα στο Oικουμενικ Πατριαρχείο ματαιώνεται τελικά το αυτοκέφαλο της Eκκλησίας της Δωδεκανήσου που, κάτω απ ισχυρή πίεση, είχαν δεχτεί να υπογράψουν οι τ τε μητροπολίτες. Mεγάλες δοκιμασίες (πείνα, βομβαρδισμούς) έζησε το νησί στον Eλληνοϊταλικ π λεμο και στην Kατοχή. Tην περίοδο 1943-1944 οι περισσ τεροι κάτοικοι έφυγαν κρυφά με βάρκες μέσω Tουρκίας στη Mέση Aνατολή, που εγκαταστάθηκαν σε στρατ πεδα προσφύγων στη Γάζα και τα Iεροσ λυμα. Mετά το τέλος του πολέμου επέστρεψαν στο νησί που, τρία χρ νια αργ τερα, τον Nεαρές Kαλύμνιες με την καθημερινή τους φορεσιά, σε φωτογραφία του προηγούμενου αιώνα (1890). Mάρτιο του 1948, πανηγύρισαν την επίσημη ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Eλλάδα. H Kάλυμνος μετά τον π λεμο, που είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή λων των πλοίων της, δεν ερήμωσε πως συνέβη με άλλα νησιά της Δωδεκανήσου. Oι κάτοικοί της, οι οποίοι απ παλιά ργωναν τη θάλασσα πως αποδεικνύουν επιτύμβιες στήλες με ον ματα Kαλυμνίων που βρέθηκαν στην Kύπρο και τη Σικελία, οργάνωσαν ξανά τη σπογγαλιεία, η οικονομία άρχισε να ανορθώνεται και το νησί να ευημερεί. O πληθυσμ ς, μετά τις διακυμάνσεις που σημειώθηκαν τις δεκαετίες 1950, 1960, σταθεροποιήθηκε στις 12-13 χιλιάδες και σήμερα έχει ξεπεράσει τις 16.000. Oι κύριοι οικισμοί είναι η Π θια, που είναι το λιμάνι και η σημερινή πρωτεύουσα του νησιού, η Xώρα που τείνει να ενωθεί μαζί της και ο Πάνορμος που συνεχώς επεκτείνεται. Σε συνεχή ανάπτυξη είναι και οι άλλοι οικισμοί του νησιού, πως οι Mυρτιές και το Mασούρι που απέναντί τους βρίσκεται το μικρ νησάκι της Tελένδου, ο Bαθύς, με αρκετά περιβ λια, τα Aργινώντα, τα Σκάλεια και ο Eμπορει ς. Στο νησί δεν λείπουν οι αρχαιολογικοί χώροι με ερείπια που μαρτυρούν ύπαρξη προϊστορικών και μεταγενέστερων οικισμών. Φιλοξενεί επτά μοναστήρια και πολλές εκκλησίες που στην πλειοψηφία τους είναι εικονογραφημένες απ ονομαστούς ζωγράφους του νησιού. Hταν παιδιά σφουγγαράδων, πως και οι περισσ τεροι απ τους πολυάριθμους ανθρώπους των γραμμάτων, επιστήμονες κ.ά., που έχει να επιδείξει η Kάλυμνος, αποδεικνύοντας τι δεν είναι μ νο το «νησί των σφουγγαράδων». Eνα νησί ζωνταν , χειμώνα - καλοκαίρι, αφού η οικονομία του δεν στηρίζεται τ σο στον τουρισμ , αλλά σε άλλες δραστηρι τητες των κατοίκων και κυρίως στην αλιεία, πως μαρτυρούν τα ξιφαδιάρικα, οι τράτες και οι ανεμ τρατες του αλιευτικού του στ λου. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 Ψαλίδισμα και πακετάρισμα των σφουγγαριών στο εσωτερικ της αποθήκης του Bουβάλη στην Kάλυμνο. (Φωτ. 1910) Tο νησί των σφουγγαράδων Oι κυρι τεροι σταθμοί στην ιστορία της σπογγαλιείας Tου Γεωργίου M. Σακελλαρίδη XANETAI στα βάθη των αιώνων η έναρξη της σπογγαλιευτικής δραστηρι τητας στην Kάλυμνο. H σπογγαλιεία είναι σκληρ και επικίνδυνο επάγγελμα και γι’ αυτ «προν μιο» των άγονων νησιών και των φτωχών παρ χθιων περιοχών. Σε αυτήν, μως, οφείλει την προκοπή το νησί και το π σο βαθιά ριζωμένη δραστηρι τητα ήταν εκεί μαρτυρεί το γεγον ς τι απ τα δέκα σπογγαλιευτικά κέντρα που λειτουργούσαν στη χώρα μας, μερικά και μετά τον τελευταίο π λεμο, (Yδρα, Aίγινα, Σπέτσες, Eρμι νη, Tρίκερι, Nέα Kούταλη, Λήμνος, Σύμη, Xάλκη, Kαστελλ ριζο και Kάλυμνος), το μ νο που απέμεινε είναι η Kάλυμνος. Aρχαι τητα Tο σφουγγάρι ήταν γνωστ απ τα πανάρχαια χρ νια. Tο αναφέρει ο Oμηρος στα έπη του. Στην Iλιάδα το βάζει στα χέρια του θεού Hφαίστου, ο οποίος καθαρίζει το σώμα του πριν φορέσει το χιτώνα του για να υποδεχθεί τη θεά Θέτιδα στο εργαστήρι του, στη Λήμνο. Στην Oδύσσεια το βάζει στα χέρια των υπηρετών του ανακτ ρου του Oδυσσέα στην Iθάκη, για να καθαρίσουν τα τραπέζια ύστερα απ τα σπάταλα γεύματα των μνηστήρων της Πηνελ πης. Aργ τερα το αναφέρουν πολλοί άλλοι Eλληνες και Λατίνοι συγγραφείς για ποικίλες χρήσεις, πως η προστασία του σώματος των πολεμιστών απ την τριβή των θωράκων κ.ά. Φυτρώνει σε πολλές θάλασσες του πλανήτη, τα ωραι τερα μως σφουγγάρια αναπτύσσονται στη Mεσ γειο και κυρίως στο κεντροανατολικ της τμήμα (Kυρηναϊκή, Aίγυπτος, Συρία και Λίβανος). Kαλής ποι τητας σφουγγάρια αναπτύσσονται επίσης στα παράλια Eλλάδος και Tουρκίας του Nοτίου Aιγαίου. Aπ τα 4.000 είδη, εμπορεύσιμα είναι μ νο τέσσερα (καπάδικα, φίνα, τσιμούχα και λαγ φυτα). H ποι τητα του σφουγγαριού (σχήμα, ύφασμα, απορροφητικ τητα) είναι συνάρτηση της ποι τητας του βυθού (πέτρα, άμμος, φύκια), της ηλιοφάνειας και των θαλάσσιων ρευμάτων. Tα καλύτερα φυτρώνουν σε βάθος 10 έως 25 οργιών. Για την Kάλυμνο στοιχεία υπάρχουν απ το 1800. Σύμφωνα με αυτά, στις αρχές του Mαΐου ξεκινούσε μία ομάδα 4-7 ανθρώπων με μία βάρκα 6-8 μέτρων και μερικές προμήθειες (καβουρδισμένο πρ βειο ή γιδίσιο κρέας, λίγα σπρια, ρύζι, ελιές, τυρί και κρίθινο παξιμάδι), για να ψαρέψουν σφουγγάρια με μοναδικ εφ διο την αντοχή της αναπνοής τους. Bουτούσαν μέχρι τα 30 μέτρα για να αποσπάσουν σφουγγάρια που επεσήμαναν με γυαλί απ τη βάρκα. Στο νησί επέστρεφαν αρχές Σεπτεμβρίου. Γυρολ γοι Kαλύμνιοι έμποροι (γυρολ γοι αρχικά), αγ ραζαν και επεξεργάζονταν τα σφουγγάρια, τα οποία πουλούσαν στους δρ μους, αρχίζοντας απ Σύρα, Nαύπλιο, Kωνσταντινούπολη για να περάσουν απ εκεί Oδησσ , Kίεβο, Πετρούπολη, M σχα και Bίλνα με κατεύθυνση τη Δυτική Eυρώπη. Oταν στα μέσα του περασμένου αιώνα το «Lloyd Triestino» δημιούργησε τη γραμμή Tεργέστης - Mέσης Aνατολής, κέντρο διακινήσεως των σφουγγαριών έγινε ή Tεργέστη απ’ που διοχετεύονταν στα ευρωπαϊκά κέντρα κατανάλωσης. H βιομηχανική επανάσταση στη Δυτική Eυρώπη δημιούργησε μεγάλη ζήτηση σφουγγαριών. Aπογραφή του 1825 αναφέρει 5.000 κατοίκους στην Kάλυμνο, η οποία το 1912, ταν οι Iταλοί κατέλαβαν τη Δωδεκάνησο, είχε 23.200 πληθυσμ λ γω των πολυάριθμων εποίκων που είχαν εισρεύσει απ τα γύρω νησιά, σε αναζήτηση π ρου ζωής απ τη σπογγαλιευτική δραστηρι τητα. Aντλούμε στοιχεία απ τα αρχεία της Δημογεροντίας: Tο 1860 ξεκινούν για σπογγαλιεία 300 βάρκες και 72 καγκάβες (μεγαλύτερα πλοία που σέρνουν ένα χοντρ δίκτυ με το οποίο αποσπώνται σφουγγάρια απ ομαλούς βυθούς 40 και πλέον μέτρων). Eργάζονται 2.000 άνθρωποι περίπου. Παραγωγή περί τους 75 τ νους. Aπ την άλλη πηγή πληροφορούμαστε τι τη χρονιά εκείνη λειτουργούσαν 20 καταστήματα Kαλυμνίων σε μεγάλες ευρωπαϊκές π λεις. Aνήκουν στους πρώην γυρολ γους πωλητές. H αξία του σπογγαλιεύματος της χρονιάς ανέρχεται σε δυο εκατομμύρια χρυσά φράγκα. Tο 1869 εμφανίζεται το σκάφανδρο και αναστατώνει τη σπογγαλιεία. Tώρα δεν είναι οι 4-7 άνθρωποι της βάρκας, αλλά οι 30-50 δύτες και βοηθητικοί που απαρτίζουν το συγκρ τημα. O δύτης καταδύεται σε μεγαλύτερα βάθη, προστατεύεται απ φ ρμα καουτσούκ, παίρνει αέρα απ αεραντλία εγκατεστημένη στο σκάφος, μέσω αεροσωλήνα απ ενισχυμένο καουτσούκ παραμένει περισσ τερο χρ νο στο βυθ και μαζεύει περισσ τερα σφουγγάρια. (1) Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 5 Διαφημιστική χρωμολιθογραφία του 1880, του Kαλύμνιου έμπορου σφουγγαριών Θε δωρου Hλιάδη στην Frankfurt A/M. Aναπαριστώνται οι τρ ποι αλιείας των σφουγγαριών και οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν οι δύτες. Συνέχεια απ την 5η σελίδα Oμως, λ γω άγνοιας των καν νων ανάδυσης σημειώνονται πολλά θανατηφ ρα και άλλα ατυχήματα. Δημιουργείται σάλος και καταβάλλεται προσπάθεια κατάργησης του «ψυχοφθ ρου» σκάφανδρου. Eπιτυγχάνεται προσωρινή αναστολή εφαρμογής. Tελικά μως επιβάλλεται, χρησιμοποιείται για 100 χρ νια και καταργείται τη δεκαετία του 1970, ταν αντικαθίσταται απ το σύγχρονο σύστημα «Nαργιλέ». πρωτ γνωρους (1869) καν νες εμπορικού και εργατικού δικαίου 2) ( Πρωτοποριακ ς Kανονισμ ς H ψήφιση απ τη Γενική Λαϊκή Συνέλευση στις 20.12.1894 του «Kανονισμού Δημογεροντίας Kαλύμνου» αποτελεί ένα είδος τοπικού Συντάγματος που με θαυμάσιο τρ πο κωδικοποιεί, επαυξάνει και βελτιώνει τα μέχρι τ τε ισχύοντα. Aνάμεσα στα άλλα προβλέπει δωρεάν Παιδεία και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Aποτελείται απ 46 άρθρα και φέρει 475 υπογραφές . Mικρή παρένθεση: Oταν με το τέλος του πολέμου τα νησιά μας πέρασαν υπ αγγλική στρατιωτική διαχείριση, το Mάιο 1945 στάλθηκε διοικητής στην Kάλυμνο ένας έφεδρος λοχαγ ς και οικονομολ γος που τον λέγανε PIKE θέλησε να ενημερωθεί πώς διοικείται η Δημογεροντία, που είχε ανασυσταθεί με την έλευση των Γερμανών (5.10.1943). Aκούοντας τον Kανονισμ δεν πίστευε στα αυτιά του και διερωτήθηκε αν κάμναμε σωστή την ερμηνεία. Tον διαβεβαιώσαμε τι σωστά γίνεται η μετάφραση κι ταν «πίστεψε επιτέλους στα αυτιά του» προβληματισμένος μας είπε: «Aνήκω στο Eργατικ κ μμα και είμαι μάλιστα υπεύθυνος για την οργάνωσή του στην περιοχή μου. Πρ γραμμά μας είναι αν κερδίσουμε τις εκλογές να εφαρμ σου(3) Δημογεροντία Kάθε χρ νο, στις 26 Δεκεμβρίου εκλέγεται διά μυστικής ψηφοφορίας η Δημογεροντία Kαλύμνου (έως 12 άτομα), η οποία κάνει άριστη χρήση του μεγάλου πλούτου που το σφουγγάρι φέρνει στο νησί. Mε την πάροδο του χρ νου δημιουργείται μια ζηλευτή τοπική δημοκρατική αυτοδιοίκηση που θετικ της αποτέλεσμα έχει μια ευημερούσα πολιτεία. Kύριοι σταθμοί της εξέλιξης είναι: H ψήφιση σε λαϊκή συνέλευση στην εκκλησία του Xριστού (Mητρ πολη) την 1.3.1884, του «Kανονισμού λειτουργίας της Σπογγαλιείας και των καταδυτικών μηχανών». Eίναι ώριμος καρπ ς μελέτης κι έρευνας των εξελίξεων απ την εμφάνιση του σκαφάνδρου έως το 1988. Aποτελείται απ 43 άρθρα, φέρει 475 υπογραφές και θεσπίζει Tο ψαλίδισμα των σφουγγαριών. Eίναι τ ση η αγάπη των Kαλύμνιων σφουγγαράδων για το βυθ , ώστε θεωρούν κατάντημα την αδυναμία τους να βουτήξουν, ταν δεν τους το επιτρέπει πια η ηλικία τους. 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 με στη Bρετανία σα εφαρμ ζονταν στο μικρ αυτ νησί τον περασμένο αιώνα. Eυχαριστώ θερμά για τη χαρά που μου δώσατε!». Oταν ο Σουλεϊμάν ο Mεγαλοπρεπής κατέλαβε τα νησιά μας χορήγησε ορισμένα προν μια στα άγονα, εκτ ς P δου και Kω που ίσχυσε ο τουρκικ ς ν μος. Tα προν μια ήσαν η καταβολή ετήσιου εφάπαξ φ ρου, διαφορετικού για κάθε νησί, και τίποτα παραπάνω. Mε την προστασία της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας θα είχαν καθεστώς αυτοδιοίκησης γεγον ς που επέτρεψε στα νησιά αυτά και ιδιαίτερα στα σφουγγαράδικα, να προκ ψουν. Oμως, ταν στα μέσα του περασμένου αιώνα εμφανίσθηκαν οι Nε τουρκοι θέλησαν να σφετεριστούν ή και να καταργήσουν τα προν μια. Aρχισε ένας μεγάλος αγώνας των Nησιωτών για τη διατήρηση των προνομίων. Mε ψηφίσματα γενικών συνελεύσεων και αποστολή πληρεξουσίων στην Yψηλή Πύλη, στο Oικουμενικ Πατριαρχείο, τις πρεβείες των προστάτιδων μεγάλων δυνάμεων κ.λπ., κάτι μπ ρεσαν να περισώσουν. Για την ενίσχυση του αγώνα, κάμνουν την εμφάνισή τους τα Aναγνωστήρια η «AIΓΛH» το 1873 στη Σύμη και «AI MOYΣAI» το 1904 στην Kάλυμνο. Eκεί οι εγγράμματοι και οι πρ κριτοι διάβαζαν ελληνικ Tύπο, που κυκλοφορούσε στην Oθωμανική Aυτοκρατορία και λίγες γαλλικές και αγγλικές εφημερίδες.Διατηρούσαν και μικρή θεατρική σκηνή για ψυχαγωγία. Aυτ ήταν το πρ σχημα. Στην ουσία, στα Aναγνωστήρια οι Πατέρες μας «εβουλεύοντο» πώς να βρουν τον καλύτερο τρ πο συμπαράστασης προς τις Δημογεροντίες για την προστασία των προνομίων. Yπήρξαν μετερίζια ωραίων εθνικών αγώνων και επέδρασαν ευεργετικά στη ζωή των νησιωτών. Aνασυγκρ τηση O π λεμος κατάστρεψε ολ τελα το σπογγαλιευτικ στ λο. Aπ το Mάιο 1945 αρχίζει με βούληση, τ λμη και πείσμα η ανασυγκρ τηση της σπογγαλιείας που σύντομα επανεμφανίζεται δραστήρια, με υψηλ εισ δημα κι ο Kαλύμνιος κολλάει ξανά «σαν στρείδι στο βράχο του», πράγμα που ατυχώς, δεν μπ ρεσε να γίνει με τα άλλα σφουγγαράδικα νησιά. Nα σημειωθεί τι το 19431944 με την κατάληψη των νησιών απ τους Γερμανούς, απ τους 12.500 Kαλύμνιους, που υπήρχαν στο νησί, οι 9.000 έφυγαν κυρίως στη Mέση Aνατολή, για να μην πεθάνουν απ την πείνα. Eκεί οι νέοι επάνδρωσαν τον κακοποιημένο απ τα κινήματα ελληνικ στ λο. Mέλη σπογγαλιευτικού πληρώματος βοηθούν δύτη του σκάφους τους να ετοιμαστεί για κατάδυση. (Φωτ. 1940) Aρρώστια H Aίγυπτος το 1962 και η Λιβύη το 1972 εθνικοποίησαν τον ενάλιο πλούτο τους και έτσι οι σφουγγαράδες μας έχασαν τους πατροπαράδοτους πλούσιους τ πους σπογγαλιείας. Περιορίστηκαν στα δικά μας νερά και τα διεθνή της κεντρικής Mεσογείου με ετήσιο σπογγαλίευμα γύρω στους 40 τ ννους, έναντι των 100 - 120 ταν δούλευαν και στις βορειοαφρικανικές ακτές. Ξαφνικά μως τον Aύγουστο του 1986 παρουσιάσθηκε μια πολύ σοβαρή αρρώστια που πολύ γρήγορα κατάστρεψε τη μεσογειακή σπογγοπαραγωγή. Kαταπλητική η ταχύτητα διάδοσης. Φαίνεται μως τι συμπληρώνει τον κύκλο της και υποχωρεί. Kαινούργια υγιή σφουγγάρια επανεμφανίζονται και ελπίζουμε σύντομη να είναι η αναβίωση. Στο διάστημα αυτ (1986-1994) πενήντα τ ννοι σφουγγαριών κατώτερης ποι τητας παραγωγής Mεξικανικού K λπου εισάγονται κάθε χρ νο στην Eλλάδα απ Φλώριδα και Kούβα για να καλυφθεί η ζήτηση του εμπορίου. Eπίσης, στο διάστημα αυτ αρκετά σπογγαλιευτικά μας αναζήτησαν σφουγγάρια σε λίγες θαλάσσιες εσοχές που η αρρώστια δεν μπ ρεσε να εισδύσει, μάλλον λ γω ρευμάτων. Oι περισσ τεροι σφουγγαράδες μας επεδ θησαν στην αλιεία, επιβαρύνοντας ένα ήδη βεβαρημένο επάγγελμα. Σήμερα η επανεμφάνιση των σφουγγαριών γεννά βάσιμες ελπίδες για σύντομη αύξηση της σπογγοπαραγωγής, ώστε η μεγάλη ζήτησή τους να καλυφθεί με δικά μας καλά σφουγγάρια. Παραπομπές: (1). Kάρολος Φλέγελ, «Iστορία της Kαλύμνου». Eκδοση τυπογραφείου Oικουμενικού Πατριαρχείου, 1890. (2) Kαλυμνιακά Xρονικά, τ μος E΄, 1985, σελ. 178-194. (3) Kαλυμνιακά Xρονικά, τ μος A΄, 1980, σελ. 9-15. KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 7 Λαφάσι. Tο ναυπηγείο της Kαλύμνου συγκαταλέγεται στα παραδοσιακά ναυπηγεία της χώρας μας. Eκείνα που ο Aιγαιοπελαγίτης μάστορας, αγράμματος στις περισσ τερες περιπτώσεις, εξωτερικεύει με τα δημιουργήματά του το ασύγκριτο καλλιτεχνικ του ένστικτο, προσφέροντας ταυτ χρονα τις υπηρεσίες του τ σο στην ανανέωση σο και στη συντήρηση των σκαφών, ξύλινων και σύγχρονων. Aλιεία και εμπ ριο Tο νησί είναι ένα απ τα πιο δυναμικά αλιευτικά κέντρα της Eλλάδας Tου Γεωργίου M. Σακελλαρίδη Kαλύμνιος ετοιμάζεται για ψάρεμα. Tο νησί διαθέτει 500 καλά οργανωμένα αλιευτικά και φιλοξενεί τις 7 απ τις 15 ιχθυοκαλλιέργειες της Δωδεκανήσου. (Φωτ. EOT) ΓIA NA κατανοήσει κανείς σωστά τον Kαλύμνιο είναι απαραίτητο να έχει υπ ψη του ορισμένα πράγματα: Tο τραχύ τού περιβάλλοντος (το λίγο σημεριν πράσινο είναι μεταπολεμικ προϊ ν) και το σκληρ της εργασίας του σφουγγαρά ανά τους αιώνες διαμ ρφωσε έναν χαρακτήρα ανθρώπου εξαιρετικά δραστήριου, βασικά έντιμου στις συναλλαγές του, με έντονη ικαν τητα προσαρμογής στις περιστάσεις, με ικανοποιητική ροπή προς τις τέχνες και τις επιστήμες, με βαθύ το αίσθημα της φιλοξενίας, αλλά και φοβερά εγωκεντρικ ! Mια ωραία παροιμία λέει: «Oι Xιώτες πάνε δυο - δυο, ,τι ξεχνά ο ένας το συμπληρώνει ο άλλος και προκ βουν». O Kαλύμνιος προτιμά να πορεύεται μ νος. Προκ βει, αλλά δεν κάνει μεγάλα πράγματα, σα θα επετύγχανε συνεργαζ μενος με τους εξίσου προκομμένους συμπατριώτες του. Eίναι θιασώτης του δ γματος: «Mικρ , μικρ τ’ αλώνι μου, κι ας είν’ μοναχικ μου». Tο αποτέλεσμα είναι ο Xιώτης να σκαρώνει καράβια κι ο Kαλύμνιος ψαράδικα, σφουγγαράδικα, μηχαν τρατες και κανένα μικρ εμπορικ . Kαι το ν στιμο είναι τι οι Kαλύμνιοι ναυτιλλ μενοι θεωρούνται απ τους Xιώτες εφοπλιστές καλοί ναυτικοί και νοικοκυραίοι στο καράβι και αρκετοί δουλεύουν σε χιώτικα ποντοπ ρα! Δραστηρι τητες Tο εισ δημα του νησιού βασίζεται σήμερα κατά 30% περίπου στην αλιεία, σπογγαλιεία, 30% στο εμπ ριο και τη βιοτεχνία, 10% στον τουρισμ , 10% στη γεωργία (κηπευτική, οπωροκαλλιέργεια), κτηνοτροφία, μελισσοκομία, ιχθυοκαλλιέργεια και οικοτεχνία, 10% στο ναυτιλιακ και μεταναστευτικ συνάλλαγμα και 10% στις υπηρεσίες. Mε τις παραπάνω, κατά προσέγγιση δραστηρι τητες, το άγονο νησί της Kαλύμνου συντηρεί, με σχετικά υψηλ βιωτικ επίπεδο, 129 άτομα ανά τετραγωνικ χιλι μετρο, ταν ο μέσος ρος της Δωδεκανήσου κυμαίνεται στα 65 άτομα και της εύφορης Kω και P δου σε 63-65! Tα στοιχεία απ τη γενική απογραφή πληθυσμού 1991. Tούτο οφείλεται κυρίως στη χωρίς ρους και ρια αγάπη των Kαλυμνίων για τον άγονο βράχο του νησιού τους, που βάση του έχει το θαυμάσιο σύστημα της Tοπικής Δημοκρατικής Aυτοδιοίκησης, το οποίο βασίστηκε στην καλή χρήση του πλούτου που το σφουγγάρι έφερνε στο νησί. Σήμερα κατοικείται απ 16.500 ανθρώπους, οι οποίοι αποτελούν το ένα τρίτο του συν λου (38.000) των Kαλυμίων. Tα άλλα δύο τρίτα ζουν και προκ βουν στη διασπορά. Ωστ σο, ενώ ο πλη- 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 θυσμ ς του νησιού αντιπροσωπεύει το 10% του πληθυσμού της Δωδεκανήσου, το τουριστικ δυναμικ του δεν ξεπερνά το 1%. H Kάλυμνος αντιπροσωπεύει σήμερα ένα απ τα πιο δυναμικά αλιευτικά κέντρα της χώρας. Περισσ τερα απ 500 καλά οργανωμένα αλιευτικά, κάθε είδους έχουν σημαντική παραγωγή και απασχολούν περί τους 1.200 ψαράδες. H αλιεία ξιφία, άγνωστη ολ τελα πριν δύο δεκαετίες, απασχολεί σήμερα 30 σκάφη με σημαντικ εισ δημα. H Πολιτεία εκτιμά το γεγον ς και κατασκευάζει ιχθυ σκαλα στην Kάλυμνο, την 9η στη Xώρα. Eπίσης, το νησί φιλοξενεί τις 7 απ τις 15 ιχθυοκαλλιέργειες της Δωδεκανήσου και έναν ιδιωτικ ιχθυογεννητικ σταθμ , που είναι μια παραγωγική δραστηρι τητα στα πρώτα της ακ μη βήματα, αλλά πολλά υποσχ μενη. Προοπτικές Προοπτικές: Mεταπολεμικά, η υποβρύχια δραστηρι τητα πήρε διεθνώς τεράστιες διαστάσεις. Eκτ ς απ τα πετρέλαια αναζητούνται κι άλλες πρώτες ύλες που έχουν εξαντληθεί στην ξηρά. Eπίσης, η προστασία κι ανάπτυξη της θαλάσσιας πανίδας (ψάρια) και χλωρίδας με τη δημιουργία θαλάσσιων πάρκων κ.λπ. H πολύ ενδιαφέρουσα αυτή δραστηρι τητα δημιούργησε προβλήματα υγείας στους καταδυ μενους, η έρευνα των οποίων οδήγησε στη δημιουργία της νέας ειδικ τητας της υπερβαρικής και υποβρύχιας ιατρικής. Tο σύγχρονο και δυναμικ Πανεπιστήμιο «GABRIELE D’ ANNUNZIO» του CHIETI (κεντρική Iταλία) δημιούργησε το Iνστιτούτο μεταπτυχιακών σπουδών της φυσιολογίας του Aνθρώπου, για να συμβάλει στην ανάπτυξη της νέας ειδικ τητας. Aφού διενήργησε έρευνες σε μεγάλα ύψη: Aλπεις (MONTE ROSA, MARTELLINA), Nεπάλ, Aνδεις για την υπερβαρική ιατρική, και στα νησιά Mολούκων του Eιρηνικού στους ψαράδες μαργαριταριών, USTICA και ACITREZZA στη Mεσ γειο, μια επιστημονική αποστολή με 50 ερευνητές του Iνστιτούτου ήλθε τον Oκτώβριο του 1979 στην Kάλυμνο, με πληθώρα οργάνων και εργαλείων. Eπί 15 ημέρες οι ερευνητές εξέταζαν τους σφουγγαράδες μας τ σο σε κατάδυση, σο και στην ξηρά και στο νοσοκομείο, με ιδιαίτερη προτίμηση σ’ αυτούς που εξακολουθούν να καταδύονται με το πανάρχαιο σύστημα της αντοχής τής ίδιας της αναπνοής τους (IN APNEA). Mετά απ μελέτες πέντε ετών, εκπρ σωποι του Iνστιτούτου επανήλθαν στην Kάλυμνο στις 15.10.1984 και υπέβαλαν στο Eπαρχείο αίτηση - πρ ταση δημιουργίας στην Kάλυμνο «Πολυδύναμου Kέντρου ερευνών υπερβαρικής και υποβρύχιας Iατρικής», με πλήρη περιγραφή λειτουργίας, τοποθεσία και σκαριφήματα εγκαταστάσεων και κατά προσέγγιση κ στος. Aιτιολογώντας την πρ τασή τους, αναφέρουν: «... αλλά εκείνο που την κάμνει αληθινά μοναδική Ψαράδες ετοιμάζουν τα δίχτυα τους στο λιμάνι της Π θιας. H αλιεία αντιπροσωπεύει το 30% του εισοδήματος του νησιού και απασχολεί 1.200 ψαράδες. (Φωτ. EOT) (την Kάλυμνο) είναι το γεγον ς τι χιλιάδες χρ νια τώρα οι ψαράδες της καταδύονται στη θάλασσα για να ψαρεύουν σφουγγάρια. Eίναι νησί εξοικειωμένων στην κατάδυση ανθρώπων, κάποτε χωρίς αναπνοή και τώρα βατραχανθρώπων. H διαδοχή γονέων σφουγγαράδων διαμ ρφωσε το σώμα και τη νοοτροπία τους. Γι’ αυτ μιά υποβρύχια οργάνωση στέκει καλά ανάμεσά τους. Mπορούν να την κατανοήσουν και να της δώσουν ώθηση επέκτασης και βελτίωσης. Eξάλλου, το Kέντρο θα διέθετε μια μεγάλη εφεδρεία ανθρώπων, ήδη ειδικευμένων και εξασκημένων». H πρ ταση αυτή εγκρίθηκε παμψηφεί με την 5/19.8/1985 απ φαση του Eπαρχιακού Συμβουλίου, διαβιβάσθηκε αρμοδίως και... καθεύδει! Eθνικής σημασίας Tο π σο μεγάλης εθνικής σημασίας θα ήταν η λειτουργία του Kέντρου αυτού, με τη χρησιμοποίηση μοναδικού στον κ σμο ειδικευμένου προσωπικού, στην προβληματική παραμεθ ριο περιοχή μας, μέσα στο πλαίσιο του Πανεπιστημίου Aιγαίου, το αφήνω στον αναγνώστη, αλλά και στον κάθε αρμ διο να το κρίνει. Iδιαίτερα μάλιστα, αν υλοποιηθεί η δημιουργία Iατρικής σχολής, στην Kω, πως επίσημα χείλη έχουν υποσχεθεί. Στους ζωντανούς σφουγγαράδες μας θα διν ταν η καλή ευκαιρία να προσφέρουν και στην επιστήμη, πως αφειδώλευτα προσφέρουν και για την προκοπή του νησιού τους. Kαραβ σκαρο ναυπηγημένο στο Λαφάσι της Kαλύμνου. KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 9 Πρωτεύουσα και λιμάνι του νησιού, η Π θια κρέμεται σαν ζωγραφιά, στεφανωμένη απ πυκν πευκοδάσος . «Aχταρμάς» και άλλα σκάφη στο λιμάνι. Oι Kαλύμνιοι κάλεσαν τεχνίτες απ τα καλύτερα ναυπηγικά κέντρα της χώρας για να κατασκευάσουν το τροποποιημένο αυτ τρεχαντήρι που αντέχει στη μεγάλη τρικυμία και είναι κατάλληλο για τη σπογγαλιεία . AΦIEPΩMA H ναυπηγική τέχνη Πώς η Kάλυμνος εξελίχθηκε σ’ ένα αξι λογο ναυπηγικ κι επισκευαστικ κέντρο Tου Γεωργίου M. Σακελλαρίδη ΦYΣIKO είναι η ζωή εν ς άγονου νησιού πως η Kάλυμνος, να έχει εξάρτηση απ τη θάλασσα, με κύριες δραστηρι τητες στην αλιεία και σπογγαλιεία. Kύριο εργαλείο για τις παραπάνω δραστηρι τητες ήταν αρχικά η κωπήλατη τετράκοπη βάρκα 6-8 μέτρων, μ’ ένα μικρ τρίγωνο πανί. Eίχε καλυμμένο ένα μέρος της πρώρης, της πρύμνης και των πλαγίων και στη μέση, στο ανοικτ μέρος, δύο χονδρές σανίδες για καθίσματα των κωπηλατών. Στο κέντρο του καθίσματος προς την πλώρη υπήρχε μια τρύπα που περνούσε ένας μακρύς ξύλινος στύλος (το κατάρτι), πάνω στον οποίο στηριζ ταν το πανί. Στο κέντρο του καλύμματος της πλώρης υπήρχε μεγάλη τρύπα που χωρούσε το μισ σώμα εν ς ανθρώπου ειδικού να παρακολουθεί μ’ ένα γυαλί(1) και να ερευνά τον πυθμένα, κυρίως για σφουγγάρια. H βάρκα αυτή λεγ ταν και λέγεται «γυάλα» και για αιώνες υπήρξε το κύριο εργαλείο ψαράδων και σφουγγαράδων. Kατασκευαζ ταν στην Kάλυμνο απ πευκ ξυλα που μεταφερ ταν απ Σάμο και P δο κι εξελίχθηκε σ’ ένα ωραίο κατασκεύασμα πρακτικ στη χρήση του κι μορφο στη γραμμή του. Aχταρμάς Oταν για πρώτη φορά το 1860 δώδεκα «γυάλες» φορτώθηκαν σ’ ένα μικρ καραβ σκαρο και πήγαν να δουλέψουν στη Bεγγάζη, βρήκαν αφθονία εκλεκτών σφουγγαριών σε εποχή μεγάλης ζήτησης. Hταν μια πολύ καλή προσοδοφ ρος χρονιά. H Δημογεροντία Kαλύμνου αποτάνθηκε σε διάφορα ναυπηγικά κέντρα της Xώρας (Σάμο, Σύμη, Σύρα, Σκ πελο, Σκιάθο κ.ά.) ζητώντας ναυπηγούς ικανούς να κατασκευάσουν μεγαλύτερα σκάφη, ικανά να πηγαινοέρχονται μ να τους στα βορειοαφρικανικά παράλια. Eγκαταστάθηκαν εδώ τεχνίτες και μαζί με τους δικούς μας που ήταν έμπειροι στις βάρκες, άρχισαν να ναυπηγούν το κλασικ ελληνικ «τρεχαντήρι». Kι ενώ για την αλιεία το τρεχαντήρι ήταν αυτ που χρειαζ ταν, για τη σπογγαλιεία τροποποιήθηκε αρκετές φορές, μέχρις του πάρει το τελικ σχήμα του «αχταρμά». Eνα σκάφος φαρδύτερο, τρεχαντήρι με διευρημένη κοιλιά, ώστε να μη βουλιάζει ακ μη και σε μεγάλη τρικυμία και να διαθέτει ένα ευρύχωρο αμπάρι. Eίχε μήκος 9-12 μέτρων, κατάρτι για πανί, γερούς σκαρμούς για μεγάλα κουπιά που συγκρατούσαν το σκάφος ταν ο δύτης δούλευε στον πυθμένα με ταραγμένη θάλασσα. O γερο-Γλάρος, παλι ς ναυπηγ ς, σχεδιάζει ένα σκαρί στην άμμο, στον ταρσανά. Kάλυμνος, Λαφάσι (φωτογραφία απ το βιβλίο «Eλληνική Eμπορική Nαυτιλία», εκδ. Eθνική Tράπεζα της Eλλάδος). Για το αβύθιστο του σκάφους του ’δωσαν το χαρακτηρισμ «γουγούλα», δηλαδή αβύθιστη κολοκύθα, σαν αυτή που χρησιμοποιούσαν για σημαδούρα οι ψαράδες μας. Mε τον ήκιστα κολακευτικ αυτ τίτλο μας φιλοδωρούσαν οι νησιώτες γείτονες ταν θύμωναν μαζί μας!.. Nαυπηγικ κέντρο Oταν τη δεκαετία 1920 εμφανίστηκε η μηχανή πρ ωσης στα μικρά σκάφη η ναυπηγική είχε μεγάλη ανάπτυξη στην Kάλυμνο, η οποία εξελίχθηκε ένα αξι λογο ναυπηγικ κι επισκευαστικ κέντρο. Στον π λεμο καταστράφηκε ολ τελα απ εμπρησμ . Oμως με το τέλος του πολέμου άρχισε μια επίμονη προσπάθεια ανασυγκρ τησής του, πράγμα που δεν άργησε να επιτευχθεί. Oταν οι αχταρμάδες δούλευαν στα βορειοαφρικανικά παράλια είχαν ανάγκη εν ς μεγαλύτερου συ- νοδού πλοίου, του «Nτεπ ζιτου», μήκους 20-25 μέτρων, στο οποίο εναποθήκευαν, συνήθως ανά δύο αχταρμάδες, τις προμήθειές τους για εξάμηνο ταξίδι και τ’ αλιευ μενα σφουγγάρια, ύστερα απ μια πρώτη πρ χειρη επεξεργασία. Tα σκάφη αυτά, τρεχαντήρια ή καραβ σκαρα, κατασκευάζονταν στα μεγαλύτερα ναυπηγεία της Σύμης, Σάμου, Σύρας, Σκοπέλου, Σκιάθου και Mαύρης Θάλασσας (Ποντιακά παράλια). Oμως έκαναν πάντοτε την τακτική ετήσια συντήρηση κι επισκευή τους στην Kάλυμνο. Aιγαιοπελαγίτης μάστορας Tο ναυπηγείο Kαλύμνου συνεχίζει την παραγωγική δραστηρι τητά του ανανεώνοντας και συντηρώντας τον αλιευτικ και σπογγαλιευτικ στ λο που ξεπερνά τα 800 σκάφη, τα τουριστικά κι εμπορικά ξύλινα ή πλαστικοποιημένα τ σο της Kαλύμνου σο και των γύρω αλλά και μακρινών νησιών! Σήμερα ανήκει σε τρεις οικογένειες παραδοσιακών ναυπηγών και συγκαταλέγεται στα παραδοσιακά ναυπηγεία της Xώρας, εκεί που ο Aιγαιοπελαγίτης Mάστορας, αγράμματος στις περισσ τερες περιπτώσεις, εξωτερικεύει με τα δημιουργήματά του λο το μεγαλείο του καλλιτεχνικού ενστίκτου του, προσφέροντας θετικές υπηρεσίες, τ σο στην ανανέωση των σκαφών σο και στην άρτια συντήρηση ξύλινων ή πλαστικοποιημένων σκαφών. Tο εισ δημά του είναι ικανοποιητικ . Xρειάζεται μως επέκταση για την καλύτερη εξυπηρέτηση των αυξαν μενων αναγκών. Σημειώσεις: (1) Mεταλλικ ς κύλινδρος ύψους περίπου 60 και διαμέτρου 50 εκατοστών του μέτρου στο ένα μέρος του οποίου είναι στερεωμένο γυαλί ή κρύσταλλο που βοηθά να φαίνεται διαυγέστερος ο πυθμένας και να ερευνάται καλύτερα. 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 Πρωτεύουσα και λιμάνι του νησιού, η Π θια κρέμεται σαν ζωγραφιά, στεφανωμένη απ πυκν πευκοδάσος . «Aχταρμάς» και άλλα σκάφη στο λιμάνι. Oι Kαλύμνιοι κάλεσαν τεχνίτες απ τα καλύτερα ναυπηγικά κέντρα της χώρας για να κατασκευάσουν το τροποποιημένο αυτ τρεχαντήρι που αντέχει στη μεγάλη τρικυμία και είναι κατάλληλο για τη σπογγαλιεία . KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 11 AΦIEPΩMA H αρχαιολογία και η Tέχνη Aπ τα παλαιοχριστιανικά χρ νια μέχρι την παράδοση του νησιού, το 1522, στους Tούρκους Tου Hλία K λλια Eφ ρου των Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Δωδεκαννήσου TH MEΣAIΩNIKH Kάλυμνο καλύπτει βαθύ ιστορικ σκοτάδι. Aπ τα παλαιοχριστιανικά χρ νια μέχρι και τον 14ο αι., υπάρχει απ λυτη σιγή. H μ νη πηγή πληροφοριών που απομένει είναι τα μνημεία της. Aπ το τέλος του 3ου αι. μ.X. η Kάλυμνος φαίνεται τι αποτέλεσε τμήμα της ρωμαϊκής «Eπαρχίας των νήσων», που πρωτεύουσά της ήταν η P δος. Yποθέτουμε τι ο χριστιανισμ ς διαδ θηκε και ρίζωσε, πως και στα λοιπά νησιά του Aιγαίου, απ τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Eίναι γνωστές 16 παλαιοχριστιανικές βασιλικές στην Kάλυμνο, 5 στην Tέλενδο και 6 στη Ψέριμο, στα δύο μικρά παρακείμενα νησιά που ήταν πάντα ιστορικά, διοικητικά και οικονομικά συνδεδεμένα μαζί της. Oι περισσ τερες ανήκουν στον τύπο των τρικλίτων δρομικών βασιλικών που H Xώρα Kαλύμνου και το Kάστρο της. το μήκος τους δεν ξεπερνά τα 25 μ. και το πλάτος τους κυμαίνεται απ 15 έως 10 μ. Διαθέτουν κατά καν να νάρθηκα και περιβάλλονται απ μικρά και μεγάλα προσκτίσματα (διακονικ , πρ θεση, βαπτιστήριο κ.ά.) Tα δάπεδα του μεσαίου κλίτους, του Iερού Bήματος και του νάρθηκα είναι στρωμένα με μαρμάρινες πλάκες ή ψηφιδωτά. Στα πλάγια κλίτη και στα προσκτίσματα χρησιμοποιούνται για την επίστρωση των δαπέδων πήλινες ή λίθινες πλάκες χωρίς να αποκλείεται η χρήση ψηφιδωτών. Tα ψηφιδωτά δάπεδα κοσμούνται με απλά γεωμετρικά κοσμήματα ή απεικονίσεις ζώων. H τεχνοτροπία και το θεματολ γιο των ψηφιδωτών δαπέδων της Kαλύμνου έχουν αρκετά κοινά σημεία με τα ψηφιδωτά δάπεδα των γειτονικών νησιών, της Aστυπάλαιας και της Kω. Tέλενδος και Kαστέλλι Eίναι δύσκολο να εντοπίσουμε μνημεία στην Kάλυμνο της «χαλεπής» για τη βυζαντινή αυτοκρατορία πρωτοβυζαντινής περι δου και ιδιαίτερα των «σκοτεινών» αιώνων (7ος8ος αι.). Mπορούμε να αποδώσουμε με βεβαι τητα στον 8ο ή 9ο αι. το διάλιθο σταυρ που είναι ζωγραφισμένος στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του I. Bήματος στην εκκλησία του Aγίου Kωνσταντίνου στο ομώνυμο Kάστο της νησίδας Tελένδου. O οχυρωμένος αυτ ς οικισμ ς είναι σκαρφαλωμένος σε μια απ κρημνη θέση 250 μ. περίπου πάνω απ τη θάλασσα. Yπάρχουν ενδείξεις που μας κάνουν να υποθέτουμε τι αυτ το οχυρ δημιουργήθηκε στο δεύτερο μισ του 7ου αι. μ.X., ταν οι αραβικοί στ λοι ργωναν το Aιγαίο καταστρέφοντας και λεηλατώντας τους παράλιους ελληνικούς οικισμούς. Στην ίδια εποχή πιθανώς ανήκει και ο οχυρωμένος οικισμ ς στο Kαστέλλι που ορθώνεται στη δυτική ακτή της Kαλύμνου. Διακρίνονται τρεις περίβολοι. H στενή πύλη του βρίσκεται στη B.A. πλευρά του. Σε αρκετά σημεία διασώζονται σε ικαν ύψος οι ισχυροί ορθογώνιοι πύργοι του και το τείχος που στρέφεται απ ορθογώνιες επάλξεις. Στο εσωτερικ του υπάρχουν ακ μα ερειπωμένα απ την εγκατάλειψη κτίρια και κινστέρνες. Eίναι φανερή η στρατηγική σχέση που έχουν το Kάστρο του Aγίου Kωνσταντίνου στην Tέλενδο και εκείνο στο Kαστέλλι. Bρίσκονται το ένα απέναντι απ το άλλο και ελέγχουν το θαλάσσιο δίαυλο μεταξύ της νησίδας Tελένδου και Kαλύμνου. Aγιοι Aπ στολοι Tο σημαντικ τερο μνημείο της Kαλύμνου της μεσοβυζαντινής περι δου είναι η εκκλησία των Aγίων Aποστ λων, μετ χι της μονής Πάτμου. Bρίσκεται 3-4 χιλμ. ν τια της Tο Kάστρο των Iπποτών στη Xώρα. Διακρίνονται εμβλήματα των ιπποτών (Φωτ. Mιχ. Mεϊμάρης). 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 Eρείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Aρχαγγέλου Mιχαήλ, η οποία κτίστηκε με υπολείμματα αρχαίου ναού που βρισκ ταν στην ίδια θέση. Περιοχή Eμπολας, Bαθύ. χώρας, πάνω σε ένα μικρ οροπέδιο, το Aργος. Aνήκει στον αρχιτεκτονικ τύπο των τετραστύλων μεταβατικών σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών που προήλθαν απ το συνδυασμ των αρχιτεκτονικών τύπων του ελεύθερου σταυρού με τρούλο με την τρίκλητη κεραμοσκέπαστη βασιλική. Στη διασταύρωση των κεραιών του αρκετά ανάγλυφου σταυρού επικάθεται μεγάλος τυφλ ς τρούλος. Yποθέτουμε τι οι Aγ. Aπ στολοι κτίστηκαν μεταξύ του 10ου και 11ου αιώνα. Στο εσωτερικ των Aγ. Aποστ λων έχει διασωθεί η ολ σωμη μορφή του αποστ λου Πέτρου, που είναι ζωγραφισμένη στο ν τιο τοίχο της εκκλησίας και χρονολογείται στα τέλη του 12ου αι. Eίναι δημιούργημα εν ς άξιου και ταλαντούχου ζωγράφου. Aνήκει ασφαλώς σε εκείνους τους καλλιτέχνες που η μονή Πάτμου κάλεσε στο τέλος του 12ου και στη διάρκεια του 13ου αι., τ τε που φωτισμένοι και καλλιεργημένοι ηγούμενοι διοικούσαν το πατμιακ κοιν βιο, και διακ σμησαν στην Πάτμο το παρεκκλήσι της Παναγίας, την Tράπεζα της μονής και το Σπήλαιο της Aποκάλυψης. Στο Bαθύ, στην κοιλάδα, που βρίσκεται στη B.A. πλευρά της Kαλύμνου, βρίσκονται σκ ρπια μνημεία λων των εποχών. H ευφορία του εδάφους της και το κλειστ και αφαλές λιμάνι της επέτρεψαν στον άνθρωπο απ τα προϊστορικά χρ νια να κατοικήσει και να δημιουργήσει. Aνάμεσα στα κτήματα με τις λεμονιές, τις μανταρινιές και τις πορτοκαλιές, ξεχωρίζουν εκκλησάκια κοσμημένα εσωτερικά με τοιχογραφίες. H Παναγία η H εκκλησία των Aγίων Aποστ λων, το σημαντικ τερο μνημείο της Kαλύμνου. Eίναι κτίσμα της μεταβυζαντινής περι δου και βρίσκεται στο μικρ οροπέδιο Aργος. (Kαρτ ποστάλ των αρχών του αιώνα). Kυρά Xρωστή, που βρίσκεται στο N.A. άκρο της κοιλάδας, διαθέτει τρία τουλάχιστον επάλληλα στρώματα ζωγραφικής. Tο αρχαι τερο χρονολογείται γύρω στο 1000, το δεύτερο στις αρχές περίπου του 13ου αι. και το νε τερο στο τέλος του ίδιου αιώνα. Παρά τις φθορές που έχει επιφέρει ο χρ νος στις τοιχογραφίες, στο δεύτερο ζωγραφικ στρώμα διακρίνουμε τα χέρια ταλαντούχων καλλιτεχνών. Στο μον χωρο εκκλησάκι του αρχαγγέλου Mιχαήλ, κτισμένο στη θέση Eμπολας και πάλι στο Bαθύ έχουν διασωθεί δύο ζωγραφικά στρώματα. Tο αρχαι τερο χρονολογείται στις αρχές του 13ου αι., η δεύτερη χρονολογείται στα μέσα του 14ου αι. και η τρίτη στο τέλος του 14ου ή τις αρχές του 15ου αι. H ποι τητα λων των ζωγραφικών στρωμάτων είναι εξαίρετη. Στην τελευταία μάλιστα φάση του δεύτερου στρώματος που βρίσκεται μέσα στο πλαίσιο της βυζαντινής τέχνης, αχνοφαίνονται δυτικοευρωπαϊκά στοιχεία. Στις τοιχογραφίες αυτού του μνημείου διακρίνεται μια διαρκής μέριμνα για την ποι τητα επί δύο περί- που αιώνες. Aυτ το γεγον ς μας κάνει να υποθέσουμε τι η εκκλησία του Tαξιάρχη Mιχαήλ ανήκει σε πλούσια οικογένεια που είχε στο εύφορο Bαθύ κτήματα και τα μέλη της είχαν την ευαισθησία αλλά και την οικονομική δυνατ τητα να καλούν άριστους ζωγράφους για να διακοσμούν την εκκλησία τους. H Kάλυμνος μαζί με τα περισσ τερα νησιά της Δωδεκανήσου στις αρχές του 14ου αι. πέρασε στην εξουσία των Iωαννιτών ιπποτών και ανήκε στη διοικητική μονάδα (preceptoria) Συνέχεια στην 14η σελίδα KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 13 Συνέχεια απ την 13η σελίδα της Kω μαζί με τα γειτονικά νησιά της Λέρου και της Nισύρου. Eνας ιππ της με τον τίτλο του Kαστελλάνου εκπροσωπούσε την κεντρική εξουσία. Παράλληλα μως είναι γνωστ απ αρχειακές πηγές του 15ου αι. τι λειτουργούσε και ο θεσμ ς της αυτοδιοίκησης. Mαρτυρείται το αξίωμα του Kαστροφύλακα και του δημ σιου νοτάριου, που διορίζονταν απ το ιπποτικ Tάγμα και επιλέγονταν απ τον ντ πιο πληθυσμ . Tα σημαντικ τερα αρχιτεκτονικά μνημεία της περι δου της ιπποτοκρατίας είναι δύο Kάστρα. Tο μεγάλο και επιβλητικ Kάστρο της Xώρας και το πέρα Kάστρο ή Kάστρο της Xρυσοχεριάς. Στο πρώτο βρισκ ταν και ο σημαντικ τερος οικισμ ς της Kαλύμνου. Eίναι πολύ πιθαν ν τι η αρχική οικοδομική φάση αυτού του Kάστρου να ανάγεται στα βυζαντινά χρ νια. Tο εσωτερικ του το καλύπτει ένας τεράστιος ερειπιώνας απ κτίρια και κινστέρνες προσπελάσιμος απ στενά ανηφορικά δρομάκια. Kατάσπαρτες διακρίνονται εννέα μικρές μον χωρες και καμαροσκέπαστες εκκλησίες. Tο Kάστρο της Xρυσοχεριάς κτίστηκε στα μέσα περίπου του 15ου αι. Eίναι μικρ και βρίσκεται σε μικρή απ σταση απ το λιμάνι. Tοιχογραφίες Eκτ ς απ τις θαυμάσιες τοιχογραφίες του 14ου και των αρχών του 15ου αι. στον Aρχάγγελο Mιχαήλ στον Eμπολα, που αναφέρθηκαν πιο πάνω, το μεγαλύτερο μέρος της εντοπισμένης μέχρι στιγμής μνημειακής ζωγραφικής της περι δου της ιπποτοκρατίας ανήκει στο περιορισμένο χρονικ διάστημα του τέλους του 15ου και των αρχών του 16ου αι. O ζωγραφικ ς διάκοσμος των επτά απ τα εννέα εκκλησάκια του Kάστρου της χώρας, το νε τερο ζωγραφικ στρώμα στην Παναγία την Kυρά στο Aργος και οι τοιχογραφίες της εκκλησίας της Mεταμ ρφωσης έξω και ανατολικά απ το Kάστρο της Xρυσοχεριάς ανήκουν σ’ αυτή την περίοδο. Eύκολα διακρίνει κανείς τι λες τις παραπάνω εκκλησίες τις έχει διακοσμήσει ένα εργαστήρι που το αποτελούσαν απλοί λαϊκοί τεχνίτες χωρίς καλλιτεχνική έμπνευση. Oι χορηγοί αυτών των τοιχογραφιών και συνάμα αποδέκτες της τέχνης των, απ τα λίγα στοιχεία που διαθέτουμε, φαίνεται να είναι ενεργά μέλη της ελληνικής κοινωνίας του νησιού. O Nικήτας λ.χ. που χρηματοδοτεί τη διακ μηση της εκκλησίας του Tίμιου Σταυρού στο Kάστρο της Xώρας είναι ιερέας και φέρει το εκκλησιαστικ αξίωμα του οικον μου, σε δύο άλλες εκκλησίες, τον Aγ. Iωάννη τον Πρ δρομο και τον Aγ. Γεώργιο, που βρίσκονται και αυτές στο Kάστρο της Xώρας. Oι κτήτορες Nικ λαος στην πρώτη και Γεώργιος Xαρκιάς στη δεύτερη, φαίνεται να είναι απλά μέλη της καλυμνιακής μεσαιωνικής κοινωνίας χωρίς να έχουν κάποιο αξίωμα. H Kάλυμνος, πως και λα τα νησιά της Δωδεκανήσου, περνά στα χέρια των Tούρκων μετά την παράδοση της P δου απ τους Iωαννίτες ιππ τες στο Σουλεϊμάν το Mεγαλοπρεπή στο τέλος του 1522. Παναγία η Kυρα-Xωστή. O Aγιος Γεώργιος και δύο άγιες γυναίκες (λεπτομέρεια τοιχογραφίας), 13ος αι. Aριστερά, ο Aγιος Πέτρος (λεπτομέρεια). Tοιχογραφία στην εκκλησία των Aγίων Aποστ λων. Tέλος του 12ου αι. Δεξιά, ο Aγιος Nικ λαος (λεπτομέρεια). Tοιχογραφία στον Tαξιάρχη Mιχαήλ, στον Eμπολα. Tέλος του 14ου - αρχές του 15ου αι. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 Nεοκλασικ σπίτι στο λιμάνι της Π θιας. Xαρακτηριστικά στοιχεία της ψης του είναι το γείσο γύρω απ το αέτωμα και τα πλαίσια γύρω απ τα ανοίγματά του. H αρχιτεκτονική του νησιού Tα λαϊκά σπίτια, τα αρχοντικά και τα νεοκλασικίζοντα, δείγματα τα τελευταία της ευημερίας του νησιού Tων Mαρίας Mπογδάνου - Hλιοπούλου Aγγελικής Φετοκάκη - Σαραντίδη Aρχιτεκτ νων Mηχανικών E.M.Π. ΣTHN Kάλυμνο οι πρώτοι οικισμοί ήταν παράλιοι πως αποδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα στους οικισμούς Eμπορει και Bαθύ, που τοποθετούνται στη 2η χιλιετηρίδα π.X. Kατά τους ιστορικούς χρ νους, το νησί περνάει κάτω απ την εξουσία του Mεγάλου Aλεξάνδρου, των διαδ χων του και των Pωμαίων. Tα 496 μ.X. υπάγεται στη Bυζαντινή Aυτοκρατορία και ταν στο τέλος των βυζαντινών χρ νων, αρχίζει να μειώνεται η ναυτική δύναμη της αυτοκρατορίας, λ γω της επικράτησης στη θάλασσα των Bενετών και Γενοβέζων, παρατηρείται μετακίνηση ή δημιουργία νέων οικισμών προς το εσωτερικ της Kαλύμνου για λ γους αμυντικούς. Στη φάση αυτή δημιουργείται ένας οικισμ ς, κοντά στη σημερινή Xώρα, περικλει μενος απ κάστρο, το λεγ μενο Πέρα Kάστρο ή Kάστρο του Xωριού, που βρισκ ταν σ’ ένα πελώριο βράχο, στο κέντρο της πιο εύφορης κοιλάδας της Kαλύμνου. Tο 1523 η Kάλυμνος υποτάσσεται στους Tούρκους και επειδή επί Tουρκοκρατίας η ναυτική δύναμη του Aιγαίου εκμηδενίζεται, η τάση μετακίνησης προς τη Xώρα αυξάνεται. Tώρα, λες οι κατοικίες βρίσκο- νται μέσα στο Kάστρο του Xωριού, εξαιτίας του φ βου των πειρατών. Mετά τα μέσα του 17ου αιώνα, λ γω της ανανέωσης της αυτονομίας απ τους Tούρκους και της σημαντικής ελάττωσης των πειρατικών επιδρομών, καθώς και της σημαντικής αύξησης του πληθυσμού, οι κάτοικοι αρχίζουν να βγαίνουν απ το κάστρο, χτίζοντας στους πρ ποδές του καινούργια και μεγαλύτερα σπίτια. O οικισμ ς που δημιουργείται τ τε είναι το λεγ μενο Xωρι ή Xώρα που εξακολουθεί να στηρίζει την άμυνά του στο κάστρο. O πληθυσμ ς του νησιού ολοένα μεγαλώνει και πλούτος συσσωρεύεται απ το θαλάσσιο εμπ ριο. Στα τέλη του 18ου αιώνα η πρωτεύουσα μεταφέρεται έξω απ το κάστρο κι αρχίζει να απλώνεται. Π θια Mε τον απελευθερωτικ αγώνα του 1821 άρχισε η αντίστροφη μετακίνηση των οικισμών προς τα παράλια, λ γω των νέων κοινωνικοοικονομικών συνθηκών. Στα μέσα του 19ου αιώνα, κάτω απ την τουρκική κυριαρχία, αλλά στην ουσία εντελώς αυτ νομη λ γω των προνομίων που διέθετε, η Kάλυμνος άρχισε να εξοπλίζει έναν ολ κληρο στ λο απ σπογγαλιευτικά, που της εξασφάλιζαν σταθερ και υψηλ εισ δημα. Kαθώς λοιπ ν το μέλλον της εμφανιζ ταν στενά δεμένο με τη θάλασσα, οι Kαλύμνιοι μεταφέρθηκαν κοντά στη θάλασσα, στο απαραίτητο πια λιμάνι, την Π θια, που είναι και η σημερινή πρωτεύουσα του νησιού. Tα φυσικά χαρακτηριστικά του κ λπου στη N.A. άκρη της πεδιάδας (μέγεθος, μεσημβριν ς προσανατολισμ ς) προσφέρονταν για τη δημιουργία του λιμανιού. Πέρα μως απ αυτ ν το λ γο, υπήρχε κι άλλη εξήγηση για την επιλογή της Π θιας σαν κεντρικ λιμάνι του νησιού. O κ λπος της περιβάλλεται απ δύο απ τομες αντικριστές πλαγιές, γεγον ς που επέτρεψε στους κατοίκους να μεταφέρουν εκεί παραστάσεις απ την αμφιθεατρική δ μηση και την κοινωνική διάρθρωση του χωριού. Για λ γους οικονομίας πρώτα χτίστηκαν οι πλαγιές και χι το επίπεδο μέρος της Π θιας που ήταν καλλιεργήσιμο. Eχοντας λοιπ ν σαν σημείο αναφοράς το φυσικ ριο της θάλασσας ο οικισμ ς αναπτύχθηκε ακολουθώντας τη μορφολογία του εδάφους. O σταδιακ ς σχηματισμ ς της Π θιας συνετέλεσε στο να δημιουργηθούν περιοχές με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στη δ μηση. Eτσι σήμερα διακρίνονται, με χρονολογική σειρά δημιουργίας τους: τα Mαράσια, περιοχές λαϊκής κατοικίας, στις πλαγιές της Π θιας. Mια ζώνη, στο επίπεδο μέρος κοντά στο λιμάνι, χτισμένη με το συνεχές σύστημα, που οι ιδιοκτησίες παραμένουν κατά βά- ση μικρές και συνυπάρχουν πολλές λειτουργίες. H περιοχή πιο μέσα απ το λιμάνι, που κατοικούν οι ανώτερες τάξεις σε ιδιοκτησίες μεγαλύτερες και με μεγάλες αυλές. Περιοχές στα ρια της Π θιας και κυρίως στους δρ μους που οδηγούν στο Xωρι , που συναντιούνται διάσπαρτα σύγχρονα σπίτια. Kατζιά Oι βασικοί τύποι της κατοικίας είναι το μον χωρο ή μον σπιτο και ο διευρυμένος τύπος του, το ανωκάτωγο ( που, μπροστά απ το μον χωρο υπήρχε το κατώι σε χαμηλ τερο επίπεδο). Oι τύποι προέρχονταν απ το Xωρι , που κατά βάση επικρατούσαν και χτίζονταν ως το τέλος του 19ου αιώνα. Tο μον χωρο ή μον σπιτο ήταν η επικρατέστερη μορφή κατοικίας στα Δωδεκάνησα. Στην Kάλυμνο που απέμειναν λίγα δείγματα, λέγεται Kατζιά. Στο χώρο κυριαρχεί ο κρέββατος απ τη μια πλευρά και η παράστια απ την άλλη. H κάπως καλύτερη οικονομική κατάσταση των κατοίκων της Π θιας επέτρεψε την δημιουργία των διπλών σπιτιών (δύο ροφοι της ίδιας οικογένειας με εξωτερική κύρια επικοινωνία). Συνδυασμ ς των ανωτέρω είναι το διπλ ανωκάτωγο. H Kάλυμνος ανθίζει οικονομικά στο τέλος του 19ου αιώνα και στις Συνέχεια στην 16η σελίδα KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 15 Kάλυμνος. Xαμηλ πεζούλι χωρίζει την αυλή απ το δρ μο. Tολμηροί συνδυασμοί χρωμάτων. Συνέχεια απ την 15η σελίδα αρχές του 20ου, οπ τε αρχίζει και η συσσώρευση πλούτου, με τη μορφή προϊ ντων ή χρημάτων. Eνα μέρος της συσσώρευσης των χρημάτων και των εισαγομένων σημαντικών κεφαλαίων απ τις ελληνικές παροικίες επενδύεται στην κατοικία. Eτσι βλέπουν το φως τα αρχοντικά που θα ξεχωρίσουν με τη μεγαλοπρέπειά τους απ τα λαϊκά σπίτια. Eδώ η ανάγκη κοινωνικής επίδειξης είναι εμφανής. Γι’ αυτ θα αναζητηθεί το καλύτερο και το ανθεκτικ τερο υλικ , ο καλύτερος τεχνίτης και κάθε τι γενικά, που θα καταξιώσει κοινωνικά τον ιδιοκτήτη. Παράλληλα εμφανίζονται τα πρώτα νεοκλασικά που, στην πλειοψηφία τους, έχουν και λαϊκά στοιχεία. Eδώ κυριαρχεί η μεγαλύτερη κατανομή των χώρων και η αύξηση της ιδιωτικ τητας, που συμβαδίζει με την καλύτερη κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη. Πολλές φορές εξυπηρετούνται ταυτ χρονα και οικονομικές δραστηρι τητες. Eτσι συνυπάρχει με την κατοικία η αποθήκη, το εμπορικ για τον έμπορο και, χι σπάνια, το εργαστήρι για το βιοτέχνη. Στις λαϊκές περιοχές αναπτύσσεται μια «νεοκλασικίζουσα» αρχιτεκτονική, με ένα κράμα κυρίως λαϊκών στοιχείων και λιγ τερων νεοκλασικών. Xρώμα Tο χρώμα παίζει πρωταρχικ ρ λο στη ζωή των Kαλύμνιων και στη διαμ ρφωση του χώρου στον οποίο ζουν. Mε αυτ αντικατοπτρίζονται στο χώρο τα συναισθήματα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας τους. Παλι τερα τα σπίτια βάφονταν γαλανά, άσπρα ή με γαιώδη χρώματα. Σήμερα χρησιμοποιείται μεγάλη ποικιλία χρωμάτων, των οποίων οι συνδυασμοί είναι αρκετά τολμηροί. H νοικοκυρά βάφει και τον γύρω δημ σιο χώρο, σαν να ήταν μέρος του σπιτιού της. Aν και δεν υπάρχει κανένας προγραμματισμ ς, συμφωνία στα χρώματα ή τον τρ πο βαψίματος, το γενικ αποτέλεσμα είνα αρμονικ τατο και δίνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην Kάλυμνο. Tο βάψιμο γίνεται σχεδ ν κάθε εβδομάδα, κυρίως των χαμηλών κοιν χρηστων χώρων, που λερώνονται εύκολα. Tο χρώμα είναι η εντον τερη και συνεχής επέμβαση στα σπίτια, πλούσια ή φτωχά, συμβάλλει δε αποφασιστικά στη διαμ ρφωση του περιβάλλοντος χώρου και κάνει ακ μα πιο ασαφή τα ρια του ιδιωτικού και κοιν χρηστου χώρου, κυρίως στα λαϊκά σπίτια. Tελειώνοντας αναφέρουμε τη μεγάλη σημασία του κοιν χρηστου χώρου (δρ μων) που ενώνει και συνδέει τους ιδιωτικούς χώρους, στα Mαράσια. Tα πλατώματα των δρ μων που σκεπάζονται απ κληματαριές και έχουν πεζούλες στην άκρη, είναι αυλές των σπιτιών. Iδιωτικ ς και κοιν χρηστος χώρος ενώνονται αρμονικ τατα, γεγον ς που ευνοεί τις κοινωνικές επαφές μεταξύ των γνωστών και των ξένων που περνούν απ εκεί. Aνω: Aποψη του λιμανιού της Π θιας. Διακρίνονται κυρίως σπίτια διπλά και νεοκλασικά. Kάτω: T τοικίας, που ήταν η επικρατέστερη στα Δωδεκάνησα. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 Tυπικ ς εξοπλισμ ς σε μον χωρο ή «κατζιά», πως ονομάζουν οι Kαλύμνιοι αυτή τη μορφή κα- Φροντισμένη κατοικία με δική της αυλή. Σε άλλα σπίτια του νησιού ως αυλές χρησιμοποιούνται τα πλατώματα των δρ μων γεγον ς που ευνοεί τις κοινωνικές επαφές μεταξύ των κατοίκων και των διερχομένων. (Φωτ. EOT). Xαρακτηριστική π ρτα σε σπίτι που βγαίνει στο δρ μο. (Oι φωτογραφίες είναι απ το βιβλίο «Kάλυμνος», των εκδ σεων «MEΛIΣΣA», Aθήνα, 1984). KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 17 AΦIEPΩMA Στο Tάρπον Σπρινγκς H π λη των HΠA στην οποία εγκαταστάθηκαν, το 1905, οι πρώτοι Eλληνες σφουγγαράδες Tάρπον Σπρινγκς. Oταν τα σπογγαλιευτικά επέστρεφαν στην π λη, τα σφουγγάρια μεταφέρονταν για επεξεργασία στις αποθήκες του Xρηματιστηρίου των σφουγγαριών, που βρίσκεται στην προκυμαία της π λης. Στη συνέχεια, τοποθετούσαν χωριστά το φορτίο του κάθε σπογγαλιευτικού, για τη δημοπρασία που γιν ταν δυο φορές την εβδομάδα. (Kαρτ ποστάλ της δεκαετίας του 1910). Tου Aντώνη Σεβαστού Mαΐλλη Iατρού Mικροβιολ γου TAPΠON ΣΠPINΓKΣ: παράλιος πολίχνη των Hνωμένων Πολιτειών της Bορείου Aμερικής, εν τη Πολιτεία της Φλώριδος, μετά 2.105 κατοίκων (1920). Eν τη π λει ταύτη ακμάζει το εμπ ριον των σπ γγων, οι πλείστοι δε των κατοίκων, οι και αποικίσαντες αυτήν, είναι Eλληνες σπογγαλιείς». (Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια). Tην ίδια πληροφορία περιέχει κάθε γραπτή αναφορά στη μικρή αυτή π λη που εγκαταστάθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα Eλληνες σφουγγαράδες, Δωδεκαννήσιοι οι περισσ τεροι, για να την μετατρέψουν σε ένα κομμάτι Aιγαίου στον K λπο του Mεξικού. Tο Tάρπον Σπρίνγκς ιδρύθηκε το 1876, απ τον πρώην κυβερνήτη της Aριζ νας Aνσον Π.K. Σάφορντ. Kτίστηκε δίπλα στις χθες του ποταμού Aνκλοτ και οι πρώτοι κάτοικοι του ή- ταν ψαράδες. Tο 1890, ο τραπεζίτης Tζον Tσένι που είχε εγκατασταθεί εκεί τον προηγούμενο χρ νο, ταξίδεψε στο Kι Γουέστ, το ακρ τατο σημείο της Xερσονήσου της Φλώριδας, που την προσοχή του τράβηξαν ψαράδες απ την Kούβα και τις Mπαχάμες, που έβγαζαν σφουγγάρια απ τα ρηχά νερά, χρησιμοποιώντας γάτζους δεμένους σε μακριά κοντάρια. Tον ίδιο κι λας χρ νο αποφάσισε να ασχοληθεί συστηματικά με την εκμετάλλευση του προσοδοφ ρου αυτού είδους, στην περιοχή του Tάρπον Σπρινγκς. Eπειδή μως στο σημείο αυτ του K λπου του Mεξικού τα νερά είναι πιο βαθιά, οι δουλειές του δεν πήγαιναν πολύ καλά γιατί οι σφουγγαράδες δεν έφταναν εύκολα τα σφουγγάρια με τα κοντάρια. Iωάννης K κκορης Tα πράγματα άλλαξαν το 1904, ταν ο Tζο Tσένι προσέλαβε ως συ- νεργάτη του τον Iωάννη K κκορη απ το Λεωνίδιο της Kυνουρίας, ο οποίος ανήκε σε οικογένεια φημισμένων σφουγγαράδων και την εποχή εκείνη ζούσε στη Nέα Y ρκη. O K κκορης μ λις έφθασε στο Tάρπον Σπρινγκς και συνειδητοποίησε τι θησαυρούς έκρυβε ο K λπος, πρ τεινε στον Tσένι να φέρουν μηχανήματα και έμπειρους δύτες απ την Eλλάδα. O τελευταίος συμφώνησε αμέσως, ταν πληροφορήθηκε τι οι Eλληνες σπογγαλιείς κατέβαιναν βαθιά στο νερ με ειδική στολή που τους επέτρεπε να παραμένουν για ώρα στο βυθ , παίρνοντας αέρα απ μια αντλία την οποία γυρνούσαν μέλη του σπογγαλιευτικού που ακολουθούσε τον δύτη. Tο 1905 έφθασαν στο Tάρπον Σπρινγκς οι πρώτοι Eλληνες δύτες, μεταξύ των οποίων ο Kαλύμνιος Δημοσθένης Kαβάσιλας, μεταφέροντας μηχανές και εξαρτήματα με τα οποία εξοπλίστηκε το πρώτο πλοίο που αγ ρασε ο Tσένι και ονομάστηκε «Eλπίς». H ιδέα του Kοκκ ρη αποδείχθηκε εξαιρετική αφού το «Eλπίς» επέστρεψε απ το πρώτο του ταξίδι με φορτίο αρκετών χιλιάδων δολαρίων. Tα ευχάριστα νέα δεν άργησαν να διαδοθούν στην Eλλάδα, τ σο μέσα απ την αλληλογραφία του πληρώματος της «Eλπίδας» σο και μέσα απ τα δημοσιεύματα των εφημερίδων που έγραφαν τι ο K λπος του Mεξικού θα ήταν η σωτηρία για τους Eλληνες σπογγαλιείς. Eτσι, το 1905 έφθασαν στο Tάρπον Σπρινγκς πεντακ σιοι περίπου Eλληνες ναυτικοί απ την Aίγινα, την Yδρα και κυρίως τα Δωδεκάνησα. Mεταμ ρφωση Σε ένα χρ νο το Tάρπον Σπρινγκς άλλαξε ψη. Aπ μικρ ψαροχώρι μεταμορφώθηκε σε πολυάσχολο εΣυνέχεια στην 20η σελίδα 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 O Kαλύμνιος δύτης Iωάννης M. Γονάτος, απ τους πιο φημισμένους του Tάρπον Σπρινγκς. Φωτογραφία η οποία δημοσιεύθηκε στο «National Geographic», τον Iανουάριο του 1947. KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 19 Tάρπον Σπρινγκς. Δεκαετία του ’30. O αρχιεπίσκοπος Bορείου και Nοτίου Aμερικής και μετέπειτα Oικουμενικ ς Πατριάρχης Aθηναγ ρας, ευλογεί τον πιστ που ανέσυρε το σταυρ την ημέρα των Θεοφανείων (αριστερά). Tο εσωτερικ του καθεδρικού ναού του Aγίου Nικολάου. O να ς είναι βυζαντινού ρυθμού και κτίστηκε το 1943 με σχέδια των αδελφών Eυγενίδη (δεξιά). Συνέχεια απ την 18η σελίδα μπορικ κέντρο. Aνοίχθηκαν νέοι δρ μοι, κτίσθηκαν περιποιημένες κατοικίες με κυρίαρχο χρώμα το μπλε και στο λιμάνι που κατέληγε η οδ ς «Aθηνών» αγκυροβολούσαν οι μεγάλες σκούνες τα μηχανοκάικα και άλλα μικρ τερα πλοία (περί τα 150 τη δεκαετία του ’40) που με πολύ κ πο απ κτησαν οι Eλληνες σφουγγαράδες. Tο 1907 ίδρυσαν την κοιν τητά τους με το νομα «Aγιος Nικ λαος» και το 1922 ομώνυμη ξύλινη εκκλησία που λειτουργούσε ο Kαλύμνιος ιερέας Θε φιλος Kαραφύλης. Tο 1943 κατεδαφίστηκε για να αντικατασταθεί απ μεγαλοπρεπή να , τον οποίο εγκαινίασε ο τ τε αρχιεπίσκοπος Bορείου και Nοτίου Aμερικής και μετέπειτα Oικουμενικ ς Πατριάρχης Aθηναγ ρας. Στη νέα τους πατρίδα οι Eλληνες σφουγγαράδες έφεραν τα έθιμά τους, τις πολύχρωμες φορεσιές, τους χορούς, τη θρησκεία και τη γλώσσα τους. Tη δεκαετία του 1950 οι ελληνικής καταγωγής κάτοικοι ήταν περίπου 3.000 και τα παιδιά τους φοιτούσαν σε ιδι κτητο ελληνικ σχολείο. Oι σφουγγαράδες έκαναν εξάμηνα ταξίδια στις ακτές της Δυτικής Φλώριδας που υπήρχαν τ τε οι καλύτεροι σφουγγαρ τοποι της γης και ταν επέστρεφαν πουλούσαν τα προϊ ντα τους σε ειδικ για την αγορά των σφουγγαριών χώρο, στην προκυμαία του λιμανιού. μής της ελληνικής κοιν τητας του Tάρπον Σπρινγκς. Σημειώνουμε μ νο τι τα μέλη της δοκιμάστηκαν σκληρά την περίοδο 1947-57 ταν ο καταπράσινος βυθ ς του K λπου του Mεξικού καταστράφηκε απ άγνωστη αρρώστεια που σκ τωσε τα ψάρια και τα σφουγγάρια του. H ζωή άρχισε να επιστρέφει στον K λπο το 1956, με αποτέλεσμα τη σταδιακή αναδιοργάνωση της σπογγαλιείας για την εκμετάλλευση των νέων σφουγγαριών που άρχισαν πάλι να φυτρώνουν κατά εκατομμύρια. Σήμερα, στο Tάρπον Σπρινγκς ζουν περί τους 13.000 κατοίκους, με- ταξύ των οποίων πολλοί ελληνικής καταγωγής. Mάρτυρες της ιστορικής διαδρομής τον προγ νων τους είναι οι λίγοι ομοεθνείς μας σπογγαλιείς που εξακολουθούν να ψαρεύουν σφουγγάρια στο μακριν αυτ κομμάτι του Aιγαίου, μέσα στον K λπο του Mεξικού. Δοκιμασίες Tο σύντομο αυτ σημείωμα δεν επιτρέπει την εξιστ ρηση της διαδροEλληνικά σφουγγαράδικα στην προκυμαία του Tάρπον Σπριγκς. (Kαρτ ποστάλ των αρχών του 20ου αι.). 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 AΦIEPΩMA Θρύλοι και παραδ σεις Tο «Δείπνο της αγάπης» και το «Mαρμαρωμένο καράβι» στον Tράχηλα Tης Θεμελίνας Kαπελλά Συγγραφέα-Λαογράφου ΠOΛΛEΣ παραδ σεις υπάρχουν στην Kάλυμνο και μερικές απ αυτές τις βρίσκουμε και στις μέρες μας και δίνουν κάποιο ιδιαίτερο χρώμα στη ζωή της. Oρισμένες αφορούν διάφορες τοποθεσίες του νησιού, που συνδέονται με κάποιους θρύλους, πως το «μαρμαρωμένο καράβι» στο ακρωτήρι Tράχηλας. Eκεί το καλοκαίρι, κάθε απομεσήμερο, λοι βλέπουν το καράβι που μαρμάρωσε ο Aη Φώτης. Tο εκκλησάκι του βρίσκεται εκεί κοντά, στην πλαγιά του βουνού. Tον επικαλέστηκαν κάποιοι χριστιανοί που ταξίδευαν και κινδύνευσαν να πνιγούν, γαλήνεψε η θάλασσα κι αράξανε να βγουν έξω να τον προσκυνήσουν. O Tούρκος, μως, που ήταν μέσα, βλαστήμησε πως θα του βγάλει τα μάτια κι έτσι την ώρα που έβγαινε μαρμάρωσε ο άγιος το καράβι κι απ τ τε φαίνεται απ μακριά, να στραφταλιάζει στον ήλιο. Mυρτιές Στην τοποθεσία πάλι Mυρτιές, απέναντι απ το νησάκι Tέλεντος, ξεχωρίζεις στο βουν του τη μορφή της βασιλοπούλας της Tελέντου (γιατί ήτανε βασίλειο στα βυζαντινά χρ νια) που έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε, ταν πίστεψε πως δεν την αγαπούσε πια το βασιλ πουλο του Kαστελιού που ήτα αντίκρυ πέρα. Σε έναν άλλο οικισμ , το Bαθύ, υπάρχει η Παναγιά η Xωστή που χώστηκε μοναχή της μια βραδιά Aνάστασης, ταν της φώναξε η Aγία Eιρήνη απ το απέναντι εκκλησάκι, που στέκει στο βουν πάνω, να χωστεί, γιατί ερχ ντουσαν Tούρκοι πειρατές που θα τους σφάζανε. Eχουμε ακ μη το σπήλαιο των επτά παρθένων που λένε πως πέθαναν μέσα επτά κοπέλες ταν τις κυνηγούσαν οι Tούρκοι και δεν θέλησαν να βγουν έξω. O Aγιος Παντελεήμονας πάλι,ένα εκκλησάκι που βρίσκεται στην πλαγιά του βουνού στον οικισμ Πάνορμος, που γιορτάζει το καλοκαίρι (27 Iουλίου) και μαζεύεται λο σχεδ ν το νησί γιατί τον αγαπούνε, τον επικαλούνται και τον θεωρούν προστάτη τους, δεν κλείνουνε την π ρτα του, γιατί λέει θέλει να βλέπει απέναντι την Aμοργ , που είναι θαμμένη η μάνα του. Θα ’ταν παράλειψη να μη γράψουμε κάτι κι απ τη σφουγγαράδικη παTο αρχειακ φωτογραφικ υλικ του αφιερώματος προέρχεται απ τη συλλογή του κ. Aντώνη Σεβαστού Mαΐλλη, τον οποίο ευχαριστούμε. ράδοση, μια κι η Kάλυμνος είναι περισσ τερο γνωστή ως το νησί των σφουγγαράδων. Tα τελευταία χρ νια πολλά πράγματα έχουν αλλάξει γύρω απ το επάγγελμα της σπογγαλιείας, που στην τοπική γλώσσα εκφράζεται και μονάχα με τη λέξη «σφουγγάρι», πως «πάει το σφουγγάρι», «γύρισε απ το σφουγγάρι», «το σφουγγάρι πήγε καλά» κ.ά. Παλιά, τρεις με τέσσερις χιλιάδες άνθρωποι ασχολι ντουσαν με τα σφουγγάρια στη θάλασσα και στη στεριά. Tα λογής πλοία μικρά και μεγάλα, που αποτελούσαν το κάθε συγκρ τημα, έφευγαν απ το νησί μέσα στον Aπρίλιο, αφού είχαν γίνει οι σχετικές προετοιμασίες που διαρκούσαν λο το χειμώνα. O κάθε καπετάνιος έπρεπε πρώτα απ λα να βρει τον «ξεκινητή» του (τον χρηματοδ τη), να βρει τους «μηχανικούς» του (τους δύτες που βουτούσαν με σκάφανδρο) και λο το πλήρωμά του, να φροντίσει για την τροφοδοσία, να κάμουν τον «καβουρμά» (το τσιγαρισμένο σε κομμάτια κρέας), τις γαλέτες κ.ά. Tο μεγάλο ταξίδι το καλοκαιριν διαρκούσε περίπου έξι μήνες. Πήγαιναν στα αφρικανικά και αιγυπτιακά παράλια και ζούσαν μια ζωή σκληρή. Oλη μέρα βουτούσαν για σφουγγάρι και μ νο με το κάθισμα του ήλιου μαζευ ντουσαν στην κουβέρτα του πλοίου να ξεκουραστούν και να φάνε το φαΐ, που ετοίμαζε ο μάγειρος με τη σκουληκιασμένη γαλέτα και το ζεστ νερ μέσα απ τα σιδερένια βαρέλια. Πολλά τα θύματα κάθε χρ νο και οι γυναίκες ζούσαν με την αγωνία και σιγοψιθύριζαν: «Hλιε μου της Aνατολής φεγγάρι μου της Δύσης / κι’ αμερινέ της Tρίπολης στα ξένα μην αργήσεις». Yπήρχαν οι «σκασμένοι» αυτοί, δηλαδή, που πάθαιναν ασφυξία μέσα στο σκάφανδρο απ έλλειψη οξυγ νου και οι «πιασμένοι» αυτοί που πάθαιναν παράλυση. Tα καΐκια γυρνούσαν στο νησί στα τέλη του Oχτώβρη με αρχές του Nοέμβρη. H τελευταία προθεσμία ήταν πριν απ τη γιορτή του Aγίου Nικολάου, του προστάτη αγίου των θαλασσινών. Eπρεπε λοι να έχουν γυρίσει για να πάνε να εκκλησιαστούν και να του πάνε τα σφουγγάρια της βουτιάς του αγίου, που ήταν και η τελευταία της χρονιάς τους. Tο νησί τούς υποδεχ ταν πάντα μ’ ενθουσιασμ . Oλοι χαιρ ντουσαν, χτυπούσαν οι καμπάνες και το λιμάνι γέμιζε απ κ σμο. Tώρα πια, πολύ λίγα συγκροτήματα πηγαίνουν για σφουγγάρια. Tα περισσ τερα καΐκια έχουν μετατραπεί σε αλιευτικά για πολλούς και διάφορους λ γους που οι κυρι τεροι είνα ιη αρρώστια των σφουγγαριών, η οποία εκδηλώθηκε στη Mεσ γειο και η απαγ ρευση αδειών για τα αφρικανικά και αιγυπτιακά παράλια. Eκπλήσσεται κανείς και συγκινείται θα ’λεγα με την επιμονή των μεσήλικων, αλλά και των νε τερων που ’χουν δουλέψει σκληρά στο επικίνδυνο επάγγελμα του δύτη, με σχεδ ν πρωτ γονα μέσα, ώστε να μην το εγκαταλείπουν και να θέλουν να παραμείνουν σφουγγαράδες. O κίνδυνος, το παιχνίδι με το θάνατο, είχε την ομορφιά του για μερικούς, τη μεγαλοσύνη, τη λεβεντιά. Θεωρούν κατάντημα και το λένε, να μη μπορούν να κατεβαίνουν στα βάθη της θάλασσας, να την οργώσουν σα να ’τανε στεριά και να ’ρχονται αντιμέτωποι με το Mινώταυρο, χωρίς να ξέρουν π τε θα ’ρθει η δική τους σειρά να τους κατασπαράξει. Hταν δύσκολο, αλλά και προσοδοφ ρο επάγγελμα για πολλούς. H παρακμή του έβλαψε πολύ και την οικονομία του νησιού, που ήταν στηριγμένη στη σπογγαλιεία, αλλά και του κράτους αφού με τις εξαγωγές σφουγγαριών ερχ ταν πολύ συνάλλαγμα στον τ πο. Στα καλά τα χρ νια, πριν απ την αναχώρηση των σφουγγαράδων, γιν ταν το «Δείπνο της αγάπης», που διοργάνωνε ο δήμος, ένα είδος γιορτής για να αποχαιρετίσουν αυτούς που θα ’φευγαν την άλλη μέρα για μακριά και να τους ευχηθούν λοι «καλ ταξίδι» και προπαντ ς «καλή επιστροφή». R KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 21 KPITIKH Eνα μύθο θα σας πω... «Πλούτος» του Aριστοφάνη απ το «Θέατρο Tέχνης» στην Eπίδαυρο Tου Γιάννη Bαρβέρη «Πρίγκηπα, χρειάζομαι χρήματα, κι άλλα χρήματα(...) χρειάζομαι χρήματα για να μεταμορφώσω ένα χερσ τοπο σε πανδαιμ νιο μουσικής». Nίκος - Aλέξης Aσλαν γλου «Ωδές στον πρίγκηπα» O «ΠΛOYTOΣ» γράφεται το 388 π.X. απ έναν πολιτειακά βαρύθυμο Aριστοφάνη που του έχουν απαγορεύσει το «ονομαστί κωμωδείν». H Aθηναϊκή Δημοκρατία είναι πια ένας φυματικ ς λέων κι ο Aριστοφάνης ένα ποντίκι που βρυχάται. Mπροστά σ’ ένα έργο που αποτυπώνει την έκπτωση τ σο των θείων σο και των ανθρώπινων αξιών, ο σύγχρονος σκηνοθέτης διερωτάται αν πρέπει να δει το μοναδικ αυτ δείγμα μέσης κωμωδίας (να ένας άτυπος, καταχρηστικ ς ρος που επεβλήθη) ως ουτοπική παραμυθία ή ως παρακμιακ σαρκασμ . Tο έργο εκ κατασκευής ευν ησε την ανοιχτή φ ρμα του Kουν με την αοριστία χώρου και χρ νου που το διακρίνει. Eυνοεί μως και τον κλειστ χώρο, μια και η λυρική διατύπωσή του είναι ελλιπής. Tο λυρικ στοιχείο αντικαθίσταται απ την προσωποποίηση Πλούτου και Πενίας αλλά και απ τη φυγή προς το υπερπραγματικ . Tο σκώμμα βέβαια είναι κουτσοδ ντικο, ο ποιητής αυτολογοκρίνεται και το χαμ γελο έρχεται ως σκεπτικισμ ς, δίκην ασπιρίνης σε μια χρονίως εγκατεστημένη και ανίατη πια βλοσυρ τητα. O M. Kουγιουμτζής είχε να μετρηθεί με μια εύφορη παραστασιακή προϊστορία: O Kουν με την παράφραση Xουρμούζη (1860) ίδρυσε το ’56 την καραγκι ζικη κίνηση και τον γραφικ λαϊκ εμπρεσιονισμ . Tο ’74 και το ’82, με τον «Eλεύθερο Kύκλο» και το Eθνικ αντίστοιχα, ο «ακατάδεχτος» Kαν. Aποστ λου δ ξασε αυτ το έργο με την καθαρ τερη ανάγνωσή του στην Eλλάδα και συν ψισε, μέσω του Προύσαλη και του Ψαρρά, λους τους τύπους της μετά τον Aριστοφάνη κωμωδίας. Tο ’78 ο Eυαγγελάτος δίνει διιστορική προοπτική στον «Πλούτο» ταξιδεύοντας τους χαρακτήρες στους αιώνες (Bογιατζής - Mπουσδούκος). Tην παράφραση Xουρμούζη δούλεψαν επίσης ο Mπάκας (Δημοτικ Nίκαιας με τον έξοχο Pηγ πουλο), ο Nτουφεξής σε νεοελληνικές αναλογίες (Θ. Kαισαριανής) και ατυχώς ο Περέλης στα Iωάννινα. Tέλος, ο Pονκ νι το ’85 με το Eθνικ (Παράβας Παρτσαλάκης) οργάνωσε μια ειδυλλιακή, απαισι δοξη, ρομαντική εκδοχή. Παρούσα τ τε λη η μελαγχολία Aπ την παράσταση του έργου «Πλούτος» του Aριστοφάνη με το Θέατρο Tέχνης Kάρολος Kουν, στην Eπίδαυρο. Mερικά πρ σωπα του έργου: ο Πλούτος (Γιώργος Δάνης), ο Eρμής (Nίκος Oρφαν ς), η Πενία (Mάνια Παπαδοπούλου), ο Kαρίων (Δημ. Oικον μου) και η Γριά (Xριστίνα Tσάφου). Σκίτσο Eλλης Σολομωνίδου- Mπαλάνου. του νεορεαλιστικού ιταλικού σινεμά και η ανθρωπιά των πλάνων της arte povera. Στους ρους της επιθετικής ουτοπίας πειραματίστηκε ανολοκλήρωτα και ο Bραχωρίτης. Oι άλλοι αμέτρητοι «Πλούτοι» υπήρξαν μάλλον πενέστεροι... O Kουγιουμτζής είναι ήδη πιστωμένος με τις περισσ τερες θετικές κινήσεις της μετακουνικής περι δου στο Θ. Tέχνης. Tώρα, ξεκίνησε με απελευθερωμένη, δυτικ τροπη διάθεση, κομψ τητα και διακριτικ τητα να μας αφηγηθεί ζωηρά έναν ουτοπικ μύθο. Kαι σκέφτηκε πως η ουτοπία και το παραμύθι συνορεύουν με το χρώμα και τη θλιμμένη χαρά του κλ ουν. Eβαλε, λοιπ ν, τον διαπρεπή ζωγράφο Δ. Mυταρά να αποδείξει με χαρακτηρολογικ σχ λιο και χιούμορ τι υπέροχος κολορίστας είναι (απ την πανδαισία του δεν με ενθουσίασαν το κοστούμι του Δικαίου και τα λευκά «κουνελάκια»). Eβαλε τον Λεοντή να λάμψει με την αβρ τητα που του υπαγ ρευε ο frustrated μύθος. Συνεργάστηκε μ’ ένα γερ πεζογράφο και πανεπιστημιακ αρχαιογνώστη, τον Γ. Γιατρομανωλάκη, που απέδειξε την εξαίρεση: ταν ο ακαδημαϊκ ς δάσκαλος κατέρχεται χωρίς ταμπού μέχρι το γλωσσικ ρείθρο και τη χυμώδη ανα- λογική σφήνα, κάνει ευπρεπή θαύματα, εκείνα που εκλεπτύνουν τη χοντράδα, σεβ μενα την καταγωγή της. Aκ μη, ο σκηνοθέτης, στιχουργικά βοηθούμενος απ την M. Kριεζή, έδωσε έναν κωμαστικ Xορ εξατομικευμένων αντιδράσεων και συλλογικής συνείδησης θιάσου, ο οποίος μαζί με τους υποκριτές μπαιν βγαινε σαν ζιζάνιο στη σύμβαση του θεατρικού παιγνίου αλά Σαίξπηρ. Συντονίζοντας με χάρη και μέτρο λα αυτά κι έχοντας στη φαρέτρα του ένα δυναμικά κλοουνέσκ Tρίο Στούτζες (τον σατανικ τεχνίτη Δ. Oικον μου, τον κωμικ - αποκάλυψη Aλ. Mυλωνά και τον λυμένο, ευπρ σδεκτα προσωπικ Γ. Δεγαΐτη) δημιούργησε στο α΄ μέρος της παράστασης την εντύπωση τι περί τον Aριστοφάνη κάτι νέο εγκυμονείται στο Θ. Tέχνης και γενικά. Kαι αιφνιδίως, καταλαμβάνεται απ ευλαβική ανασφάλεια! Kάνει πίσω, μεριάζει και η χρονολογημένη φ ρμα του Kουν επανέρχεται, οι ρυθμοί καθυστερούν, το γνωστ λαϊκ πανηγύρι ξαναγυρίζει. Στο μεταξύ, οι μάσκες αναχαιτίζουν τις φιλ τιμες προσωπικές προσπάθειες (Kωνσταντινίδου, Γράμψας, Nίνης, Tσάφου, Aστεριάδης· στους Γεωργιάδη και Oρφαν , πά- ντως, δεν φάνηκε να ανακ πτεται καμια... σπουδαία φ ρα). Tι συνέβη; Φοβήθηκε ο Kουγιουμτζής την πρ τασή του στο, ντως προβληματικ β΄, μέρος με τους ρ λους; Aς την πήγαινε ως το τέλος κι ας μπατάριζε. ΄H, ας «ξάφριζε» λίγο το κείμενο. Δεν λέω, ευπρ σωπο και το β΄ μέρος. Aλλά «άλλο», ασυνεχές προς το υποσχετικ πρώτο, έξω απ’ τη ροή και το είδος λάμψης εκείνου. Γιατί; Tο επικίνδυνο coup de chapeau στον Xατζιδάκι δεν εν χλησε. Eπίσης δεν συμφωνώ προς τη σκηνοθετική παρουσίαση της Πενίας (M. Παπαδημητρίου), κατά τραγωδιακ διδακτικ τρ πο.Σε μια ευθεία κλοουνερί, η αντίστιξη της Πενίας παράγει μάλλον ανορθ γραφη αργοπορία. Θα προτιμούσα την ευθεία ένταξη του ήθους της στο γενικ σχήμα διατύπωσης. Πάντως, η ηθοποι ς στήριξε την άποψη. Συγκινήθηκα, τέλος, με τον ηρωισμ του βετεράνου Γ. Δάνη, στον ρ λο του Πλούτου. O παλι ς, νευρικ ς πουαντιλίστας, ο φίνος, ο σπουδαίος μας Δάνης. Kαι αυτά, να συνεννοούμεθα, χωρίς επιείκειες. Προσωπικά, τον ευχαριστώ. H κ. Eλισάβετ Kοτζιά και η κ. Π πη Διαμαντάκου κάνουν χρήση της καλοκαιρινής τους αδείας. 22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 ΘEAMATA KINHMATOΓPAΦOI Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε πρώτα να τηλεφωνείτε. Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτ λμπι Στέρεο. Aνήθικη πρ ταση (αισθημ. περιπ. K) Ωρες 8.50-11.10 μ.μ. AMAPYΛΛIΣ (Aγ. Παρασκευή, 6396315) Aρωμα γυναίκας (K) AMIKO* (Eπιδαύρου - Aνδρούτσου, Xαλάνδρι τηλ. 6215532-6826372) The Getaway (περιπ.) ANEΣIΣ (Aγ. Θε δωροι Tηλ. 0274-67515) Aριστογάτες (K) ANNA (N. Eρυθραία, τηλ. 8072827) Aγρυπνος στο Σιάτλ (κοινων. K) ANOIΞIΣ (N. Hράκλειο, τηλ. 2833345) H φίρμα (περιπ. K-13) ANTZEΛA (Λούτσα τηλ. 0294/24.030) Στραβοί πιλ τοι Nο 2 (K) APΓYPOYΠOΛIΣ (Tηλ. 9620010) O κος Tζ ουνς (περιπ. K) APHΣ (Παραλία Mαρκ πουλου Ωρωπού τηλ. 0295-32595) Mαθήματα πιάνου (K) APHΣ (Λούτσα τηλ. 0294-82249) Aριστογάτες (κινούμ. σχέδια) AΣTPON (Λούτσα, τηλ. 0294-82249) O μικρ ς Bούδας (K) AYPA (Λούτσα, τηλ. 0294-83524) Aνήθικη πρ ταση (αισθημ. περιπ. K) AΦPOΔITH (Eλληνικ , τηλ. 9619044) Bαρομετρικ χαμηλ (περιπ. K) AXAPNIΣ (Mενίδι, τηλ. 2469970) Mαν Mίσιον (περιπ. K) BAPKIZA (Tηλ. 8973926) Aνήθικη πρ ταση (K) BIOΛETTA (Aνω Bούλα, τηλ. 8956719) Aγεφύρωτες σχέσεις (περιπ.) BΛAΣTOΣ (Aγ. Aπ στολοι Παραλία Kαλάμου, τηλ. 0295-82765) Reservoir dogs (A) ΓAΛAZIA AKTH (Tηλ. 0291/22.241) Tρελ γουικέντ στου Mπέρνι 2 (κωμωδ. K) ΔHM. KIN/ΦOΣ HΛIOYΠOΛHΣ MEΛINA MEPKOYPH (Eθν. Aντιστάσεως, Hλιούπολης, τηλ. 9919818) O μικρ ς Bούδας (K) ΔHM. KIN. IΛION (AΣTEPI) (Φιλοκτήτου και Nέστορος, N. Λι σια 2628391) H φίρμα (περιπ. K-13) ΔHM. KIN/ΦOΣ NOΣTAΛΓIA (N. Hράκλειο, τηλ. 2756894) Addams Family 2 (K) ΔHM. KIN. ΠETPOYΠOΛHΣ (Tηλ. 5012391) T σο μακριά τ σο κοντά (A) ΔHM. KIN/ΦOΣ XOΛAPΓOY (Tηλ. 6511758) Mαθήματα πιάνου (K) KAΛOΣ ΓIAΛOΣ Iνδοκίνα (K) Ωρες 8.20-11 μ.μ. KATEPINA (Xαϊδάρι ) Eλευθερώστε τον Γουίλι (K) KATIA (Kαμένα Bούρλα τηλ. 0235-22353) Oι βλάχοι του Mπέβερλι Xιλς (K) KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH EΛEYΣINAΣ (Παραλία τηςλ. 55.46.335) O γερο Γκρίνγκο (K) KOPAΛI* (Σαρωνίδα τηλ. 54097) Eις το νομα του πατρ ς (περιπ. K-13) ΛAΓONHΣI (Λαγονήσι 0291-23911) M. Biutterfly (περιπ. A) MAΪAMI (Mάτι, τηλ. 0294-34372) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) MAPΓAPITA (Xαλάνδρι, τηλ. 6014284) Iνδοκίνα (περιπ. K) Ωρες 8.30-11 μ.μ. MAPIANA (Παραλία Kαλάμου - Aγ. Aπ στολοι, τηλ. 0295-81.277) P μπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμωδ. K) MAPIEΛ (Π ρτο Pάφτη, τηλ. 0299-71335) Eλευθερώστε τον Γουίλι (K) MAPIΛENA (Aιγύπτου 123, Tερψιθέα, Aνω Γλυφάδα, τηλ. 9612229) Aνθρωπος χωρίς παρελθ ν (περιπ.) MΠOMΠONIEPA (Kηφισιά, τηλ. 8019687) Bαρομετρικ χαμηλ (`K) NINET (Aνάβυσσος, τηλ. 0291-36037) Bαρομετρικ χαμηλ (`K) ΠAPKINΓK KINETTA (Kινέττα, τηλ. 029662994) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) ΠΛANHTHΣ (Aνω Bούλα, τηλ. 899152) Iνδοκίνα (περιπ. K) Ωρες 8.25-11.10 μ.μ. ΠOPTO PAΦTH (Tηλ. 73479) Aνήθικη πρ ταση (αισθημ. περιπ. K) PIA (Bάρκιζα , τηλ. 8970844) Φιλαδέλφεια (κοινων. K) PIA (Mάτι, τηλ. 0294-34778) Διακοπές με τον μπαμπά μου (K) PIO* (Zέππου και Mιλτιάδου Γλυφάδα, τηλ. 9628758) P μπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμ. K) ΣIΣΣY (N. Mάκρη, τηλ. 91811) P μπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμ. K) TPIANON (Σαρωνίδα, 0291-54931) Aντίο Παλλακίδα μου (K) TYMBOΣ (Παρ. Mαραθώνα, 55604-55603) Eλευθερώστε τον Γουίλι (K) ΦIΛOΘEH* (Φιλοθέη τηλ. 6833398 - 6844708) Oι τσιλιαδ ροι (κωμωδ. K) Ωρες 9-11 μ.μ. ΦΛΩPIΔA (Zούμπερι, τηλ. 0294-96923) Aνήθικη πρ ταση (αισθημ. περιπ. K) Ωρες 8.4511 μ.μ. ΨYXIKO COINTREAU KISS* (Στάση Φάρου, τηλ. 6476437) Tο σπίτι των πνευμάτων (περιπ. K-13) Ωρες 8.40-11.10 μ.μ. A£HNA™ A' ΠPOBOΛHΣ ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234. 6715905) Θεριν Aνήθικη πρ ταση (αισθημ. περιπ. K) AEΛΛΩ* (Πατησίων, 8214675) H φίρμα (περιπ. K-13) AΘHNAIA (Xάρητος 50 Kολωνάκι, τηλ. 7215717) Sliver (ερωτ. A) Ωρες 8.40-11 μ.μ. AIΓΛH (Zάππειο, τηλ. 3224104) Aνήθικη πρ ταση (αισθημ. περιπ. K) AΛΦABIΛ–BAR CINEMA* (T. Mαυρομ., τηλ. 6460521) Θεριν Kλειστ λ γω ανακαινίσεως AMOPE ( Oδ ς Πριγκιπονήσων 10, τηλέφωνο 6462519) Φιλαδέλφεια (κοινων. K) AMYNTAΣ (Πλατεία Yμηττού Tηλ. 7668500) Tο σπίτι των πνευμάτων (περιπ. K-13) ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 7782316 7785449) H φίρμα (περιπ. K-13) AΠOΛΛΩN* (Oδ ς Σταδίου τηλ. 32.36.811) Kλειστ λ γω ριζικής ανακαινίσεως AΣTPON* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 6922614) Kλειστ λ γω ανακαινίσεως ATTENE (Λευκωσίας 41 Πλατεία Aμερικής τηλ. 8676871) Bροχή απ πέτρες (περιπ. K-13) 8.50-11 μ.μ. BOΞ (Θεμιστοκλέους 82 Eξάρχεια τηλ. 3301020 - 3301014) Tο σπίτι των πνευμάτων (περιπ. K-13) Ωρες 8.30-11 μ.μ. ΔEΞAMENH REFRESH* (Πλατεία Δεξαμενής Kολωνάκι τηλ. 3623942) H λέσχη της χαράς και της τύχης (περιπ. K) ΔIONYΣIA (Λ. Συγγρού 286, στρ. N. Σμύρνης, 9515514-3221983) Tα χρ νια της αθω τητας (περιπ. K) EKPAN (Zωναρά - Aγαπίου Στάση Παναθήναια τηλ. 6461895) Sommersby (K) EΛENA (Στάση Oύλεν Iλίσσια τηλ. 77891207753303) H λίστα του Σίντλερ (περιπ. A) Ωρα 9.30 μ.μ. EΛΛHNIΣ (Tέρμα Aμπελοκ., τηλ. 6464009) Iνδοκίνα (K) Ωρες 8.15-11 μ.μ. ZEΦYPOΣ (Tρώων 36 Θησείο, 3462677) Kαλοκαίρι με τη M νικα (K) HΛEKTPA* (Πατησίων 292 Aγ. Λουκάς τηλ. 2284185) Aπέραντο γαλάζιο Oλοκληρωμένη βερσι ν (K) Ωρες 8.20-11.10 μ.μ. ΘHΣEION (Aποστ λου Παύλου 7 τηλέφωνο 3470980 - 3420864) Tο σπίτι των πνευμάτων (περιπ. K-13) Ωρες 8.45-11 μ.μ. ΛAOYPA (Nικηφορίδη 24 Nέο Παγκράτι, τηλ. 76.62.060) O μικρ ς Bούδας (K) ΛIΛA (Nάξου 115 Πατήσια, τηλ. 2016849 Σινέ Tέχνης) Kίκα του Aλμοδ βαρ (ερωτ. κωμωδ.) Ωρες 8.50-11 μ.μ. METPOΠOΛ (Θήρας 18 Πλ. Aμερικής τηλ. 8672006) Aνήθικη πρ ταση (αισθημ. περιπ. K) Ωρες 8.50-11 μ.μ. MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232 - 8642665) Θεριν O φρουρ ς της Tες (κωμωδ. K) 9-11 μ.μ. NEA ΠANAΘHNAIA (Tέρμα Mαυρομιχάλη τηλ. 6425714) Φιλαδέλφεια (κοινων. K) OAΣIΣ (Παγκράτι, τηλ. 7244015) The Adjuster (περιπ.) ΠAΛAΣ* (Παγκράτι 7515434) Θερ. Bροχή απ πέτρες (περιπ. K-13) PIBIEPA (Bαλτετσίου 46 Eξάρχεια τηλ. 3637716 - 3644827) O εραστής της κομμώτριας Ωρες 8.45-11 μ.μ. ΣINE ΠAPI (Πλάκα τηλ. 3222071 - 3248057) T’ απομεινάρια μιας μέρας Ωρες 8.40-11 μ.μ. ΣINE TAPATΣA* (Mατζαγριωτάκη 76 Δημαρχείο, τηλ. 9373150-9) Γαμήλιο πάρτι (A) ΣTEΛΛA (Oδ ς Tενέδου 34 - Φωκίωνος Nέ- γρη, τηλ. 8674260) T’ απομεινάρια μιας μέρας Ωρες 8.45-11 μ.μ. TPIANON (Πατησίων-Kοδριγκτώνος, τηλ. 8215469) Aντίο Παλλακίδα (περιπ. K) Ωρες 9.30 μ.μ. TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422) The Pelican Brief (περιπ.) ΦΛEPY (Kαλλιθέα, τηλ. 9585247) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) HMIKENTPIKOI AΛEKA (Zωγράφου, τηλ. 7773608) Γυναίκες δηλητήριο (ελλην. K-13) AΛΣOΣ NEAΣ ΣMYPNHΣ ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (τηλ. 9336933) Passion fish (περιπ. K) ANEMΩNH (Περιστέρι τηλ. 5713077) Blink το βλέμμα του μάρτυρα (περιπ. A) ΔHMOTIKOΣ KIN/ΦOΣ ΔHMOY ΔAΦNHΣ: H ΓEITONIA (Hλία Hλιού) Aγριες νύχτες (περιπ. A) MAPINA (Πλ. Γυμν. Tαύρου, 3470012) Addams Family 2 (κωμωδ. K) 8.50-11 μ.μ. ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820) Bροχή απ πέτρες (περιπ. K-13) 8.50-11 μ.μ. ΦIΛIΠ (Nέα Σμύρνη, τηλ. 9335587) H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 8.30-11 μ.μ. ΣYNOIKIAKOI ANNA NTOP (πλ. Γλυφάδας, τηλ. 89.46.617) Bαρομετρικ χαμηλ (περιπ. K) Ωρες 8.5011.10 μ.μ. AXIΛΛEION (Kαλαμάκι έναντι παλαιού Pοντέο, τηλ. 9810515) Tο σπίτι των πνευμάτων (περιπ. K-13) Ωρες 8.45-11 μ.μ. ΠOΛENA (Oδ ς Ωρωπού 78 Λαμπρινή, τηλ. 2910695) Γυναίκες δηλητήριο (ελλην. K-13) ¶EIPAIA A' ΠPOBOΛHΣ ANEΣIΣ ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ (Eυαγγελίστρια, τηλ. 4119629) T’ απομεινάρια μιας μέρας ΔHMOTIKOΣ KIN/ΦOΣ MOΣXATOY (Hλεκτρ. Σταθμ ς, τηλ. 4816276) Φιλαδέλφεια (κοινων. K) ZEA (Πασαλιμάνι Tηλ. 4521388) Kλειστ λ γω επισκευών KATEPINA ΔHM. KIN/ΦOΣ (Bύρωνος και Xιλής Aγ. Eυθύμιος Kερατσίνι) Tα χρ νια της αθω τητας (περιπ. K) KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH ΔHMOY NIKAIAΣ (Kύπρου - Προύσσης τηλ. 4926248) Kάθε Tετάρτη και Πέμπτη ώρα 9.00 μ.μ. Mαθήματα πιάνου ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλ ς, 4952232) O ψαλιδοχέρης (κωμωδ. K) Ωρες 5.15-7.5010.15 μ.μ. ΣINE MEΛINA (Σωκράτους 65 Δραπετσώνα τηλ. 4625249) Addams Family 2 (κωμωδ. K) ΣINE ΠAPAΔEIΣOΣ (Zάππα 44, Kορυδαλλ ς, τηλ. 4960955). P μπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμωδ. K) ΦΩΣ (B΄ Mεραρχίας τηλ. 4520982) Eναρξη απ πρωίας δύο έργα. Demolition Man - σεξ ΠPOAΣTIΩN AEΛΛΩ (Pαφήνα, τηλ. 22117-23420) Tο σπίτι των πνευμάτων (περιπ. K-13) AΘHNAIA (Xαλκούτσι τηλ. 0295/71515) Oι 3 σωματοφύλακες επιστρέφουν (περιπ.) AIΓΛH (Σαρωνίδα, τηλ. 0291-54941) Oι 3 σωματοφύλακες (K) AKTH* (Pαφήνα, τηλ. 22138) H λίστα του Σίντλερ (περιπ. A) AKTH (Πλαζ Bουλιαγμένης, τηλ. 8961337) Tομ και Tζέρι (K) AΛIKH (Πλ. Δροσιάς τηλ. 6229645 - 2281563) H λίστα του Σίντλερ (περιπ.) Ωρα 9.30 μ.μ. AΛOMA (Aργυρούπολη Π ντου 39, τηλ. 9922397-3211208) Nτένις ο τρομερ ς (K) AΛΣOΣ* (Δεκελείας 154, N. Φιλαδέλφεια τηλ. 2532003 - 2513563) ΘEATPA AΘHNA (Δεριγνύ και Πατησίων, τηλ. 82.37.330). Δημήτρη Ψαθά «Ξύπνα Bασίλη». Σπύρος Παπαδ πουλος. AΘHNAION (Πατησίων 53, τηλ. 82.14.000). «Kωλοβαράτε είναι μεταδοτικ ». A. Kαφετζ πουλος, Eλ. Γερασιμίδου, Xρ. Pώπα, N. Mεντή. AΛΣOΣ (Πεδίον του Aρεως, είσοδος απ Eυελπίδων, τηλ. 88.15.524, 82.12.271). Eπιθεώρηση «Mπρ κολα και λαχανίδες... Kάποιο λάκκο έχει η φάβα». Xάρρυ Kλυνν, Kώστας Bουτσάς, Γιώργος Kωνσταντίνου, Σωτήρης Mουστάκας. ΔEΛΦINAPIO (Nέο Φάληρο, δίπλα στο Στάδιο Eιρήνης και Φιλίας, τηλ. 41.26.340). Eπιθεώρηση «Eίπα... Ξείπα... και Mαύρη Tρύπα». K. Kαρράς, N. Bαλσάμη, Γ. Mιχαλ πουλος. EΠIΔAYPOΣ (τηλ. 0753-22.006). Θεατρικ ς Oργανισμ ς Kύπρου: Aριστοφάνη «Oρνιθες». Σκην. Eύης Γαβριηλίδης (21/8), KΘBE Aριστοφάνη «Oρνιθες». Σκην. Aν. Bουτσινάς (27, 28/8). HPΩΔEIO (Tηλ. 32.21.459). Eθνικ Θέατρο. Aριστοφάνη «Πλούτος» Σκην. Σταμάτης Φασουλής (21/8), Pεσιτάλ πιάνου Eβγκένι Kίσσιν (22/8), Oρχήστρα Saito Kinen - Διευθ. Seiji Ozawa (24/8). ΛAMΠETH (Λ. Aλεξάνδρας 106, τηλ. 64.63.685). Γουίλιαμ Nτάγκλας Xιουμ «Πρ σεξε το σκαλοπάτι». Γρηγ ρης Bαλτιν ς, Γ. Bούρος, Xρ. Θεοδωροπούλου. METPOΠOΛITAN (Λ. Aλεξάνδρας 16, τηλ. 82.23.333). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Kαι μαζί και... μ νος». B. Tσιβιλίκας, A. Kαλουτά, Π. Eυαγγελ πουλος. MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048, 82.32.578). K. Παπαπέτρου «Tο κλουβί με τους τρελούς». K. Γιουλάκη, Π. Mιχαλ πουλος. MΠOYPNEΛΛH (Λ. Aλεξάνδρας 22-24, τηλ. 82.25.310). Λ. Mιχαηλίδη - B. Mακρίδη - A. Πυρι χου - Π. Xατζηκουτσέλη «Xασάπη... Γράμματα!». ΠAPK (Λ. Aλεξάνδρας 36, τηλ. 82.17.369). Nίκου Φώσκολου «Π ρνες και “Π ρνες”...!». Φ. Γεωργίτσης, Aπ. Γκλέτσος, Λ. Mαρκάκη. ΣMAPOYΛA (Eυελπίδων 11, τηλ. 88.33.145). Aγκάθα Kρίστι «Ποντικοπαγίδα». Στρ. Tζώρτζογλου, M. Γεωργιάδη, Tζ. Θεοδωρίδης. ΦΛOPINTA (Πατησίων 52 και Mετσ βου, τηλ. 82.28.501). Πολ Bασιλειάδη - Λ. Mιχαηλίδη «Tο ξένο είναι πιο γλυκ ». N. Tσούκας, N. Γκίνη. KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 - H KAΘHMEPINH 23 OINOΣ O AΓAΠHTOΣ ΓEYΣEIΣ H αξία του κρασιού Tου Δημήτρη Xατζηνικολάου ΛIΓO πριν μας αφήσει ο ποιητής Nίκος Πεντζίκης, μου διάβασε αγαπητοί μου αναγνώστες, ένα απ σπασμα απ το διήγημα του Kώστα Mύρη, που δείχνει ακριβώς την τεράστια οινική μας κληρονομιά... ... Πάρε, μου είπε, αυτ το κρασί είναι διακοσίων ετών. Tο αμπελάκι που το ’κανε δεν υπάρχει πια. Ξέρεις στην Aθήνα, στο Mετς, εκεί που είναι σήμερα το κολυμβητήριο και το γυμναστήριο του Eθνικού, κοντά στους στύλους του Oλυμπίου Δι ς, περνούσε παλιά ο Iλισσ ς. Eκεί ήταν και ο να ς του Παν ς, που συχνά πήγαινε και προσευχ ταν ο Σωκράτης. Eκεί μίλησε με τον Φαίδρο για τον έρωτα. Aργ τερα, εκεί ήταν ο να ς του Aγίου Eλισσαίου που έψελνε ο Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Eκεί ήταν το αμπελάκι που έβγαζε αυτ το κρασί... Σήμερα η EOK μας επιδοτεί να τα ξεριζώσουμε, γιατί λέει υπάρχει πολύ... σταφύλι. Δύσκολα μως μπορείς να βγάλεις απ τον Eλληνα τη ρίζα του. Kαι ξέρετε γιατί. Γιατί το κρασί δεν είναι κάτι, αλλά κάποιος. Kάποιος που είναι σαν ένα παιδί. Γεννιέται, μεγαλώνει, το προσέχεις, το πονάς. Γνωρίζει εφηβική ηλικία, ωριμ τητα και βαθιά γηρατειά. Γνωρίζετε τους παράλληλους βίους εν ς κρασιού και εν ς παιδιού, και π σο μεγάλη είναι η επίδρασή τους, απ ορισμένους παράγοντες; H μητέρα για το παιδί. H ποικιλία του σταφυλιού για το κρασί. O πατέρας για το παιδί. O οινολ γος για το κρασί. O τ πος γέννησης για το παιδί. Tο έδαφος και το χωράφι για το κρασί. H ημερομηνία γέννησης για το παιδί. H χρονιά παραγωγής για το κρασί. Tο σωστ περιβάλλον για το παιδί. Tο ιδανικ κλίμα για το κρασί. H καλή ανατροφή για το παιδί. H σωστή οινοποίηση για το κρασί. H αστυνομική ταυτ τητα για το παιδί. H ετικέτα για το εμφιαλωμένο κρασί. H κοινωνική τάξη της οικογένειας. H κατηγορία ονομασίας προέλευσης για το κρασί. Για να γίνει μως η αρχή του παλιού φλερτ του Eλληνα με το κρασί, για να το γνωρίσει και να το ξανα-αγαπήσει, θα πρέπει να ενημερωθεί πάνω στη χρησιμ τητα και τις θρεπτικές ιδι τητες του κρασιού, αποδεικνύοντας τι είναι αναμφίβολα το ποτ της παρέας, της κοινωνικής καταξίωσης και της ανθρωπιάς. Tι να πρωτοαναφέρουμε μως και για τη θρεπτική αξία του κρασιού. Φτάνει να ρίξουμε μια ματιά στη Γραφή, που ο Παύλος έγραφε προς τον Tιμ θεο στο πέμπτο κεφάλαιο. Tιμ θεε, μηκέτι υδροπ τι, αλλ οίνου ολίγω χρω (πίνε λίγο κρασάκι) διά τον στ μαχ ν σου και τας πυκνάς σου ασθενείας. Iσως μως ο Γάλλος ερευνητής Maskelier διάβασε και αυτ ς αυτή την προτροπή και αφιέρωσε λη του την καριέρα στην έρευνα της επίδρασης του κρασιού στον ανθρώπινο οργανισμ . Mια μ νο παράγραφος απ τα πολλά του βιβλία είναι μως ικανή να μας πείσει. H μέτρια κατανάλωση εν ς ερυθρού οίνου ποι τητας προστατεύει διακ σια εκατομμύρια τριχοειδών αγγείων, συνολικού μήκους πολλών εκατοντάδων χιλιομέτρων που διατρέχονται απ είκοσι χιλιάδες δισεκατομμύρια ερυθρά αιμοσφαίρια. Θα μπορούσα μως ενδεικτικά να αναφέρω την αντιοξική του δράση λ γω των ταννινών, την βακτηριοκτ νο δράση (πλήρης προφύλαξη απ τυφοειδή πυρετ ), την αντισυπτική του ενέργεια (θανάτωση σταφυλ κοκων), την ευπεψία, την υποχολιστερική του δράση, αλλά το κυρι τερο απ λα: Tο κρασί είναι το καλύτερο αγχολιτικ , το φάρμακο δηλαδή κατά του σύγχρονου άγχους, και του καθημερινού στρες, και ιδιαίτερα χρήσιμο ποτ , στους «σύγχρονους» καιρούς που ζούμε. Tου Hλία Δελλ γλου Tο κουνέλι το απέριττο Tης Mαρίας Xαραμή ΣYKOΦANTHMENH ράτσα ο γ ης και η γ ησσα. Kοκαλάκια νυχτερίδων, βλεφαρίσματα κ.λπ. Mη μασάτε χρυσοί μου αναγνώστες. Φθ νος. H επιθυμία του να αρέσετε αποτελεί ν μιμη κι ευγενική κοκεταρία. Προϋποθέτει προσπάθεια. Mη εμφανή. Δι τι θά ’ταν ζ ρι. Kοπιάζει μως κανείς για να γοητεύσει. Προχθές βρέθηκα σε μια γιορτή. Πασίγνωστος μουσικοσυνθέτης εκφωνεί λογίδριον. Tρία φθαρμένα, ξεθυμασμένα clichés. Ξέρετε..., το στιλ «και-η-φυσική-μου-παρουσία-πολύσας-πέφτει». Tο κοιν απεκρίθη χλιαρά. Δικαιοσύνη. Πάνω κει θυμήθηκα την καθηλωτική διάλεξη του καθηγητή E. Bορίδη που οργάνωσε τον Mάρτη ο ΣEBOΠ*. Aντί να στρογγυλοκαθίσει στις έντιτλες δάφνες του, χειριζ μενος δε ένα ιατρικ , στριφν θέμα ο κύριος Bορίδης συνήρπασε το κουρασμένο (απ προηγηθείσες εκδηλώσεις) ακροατήρι του. H επαρκής προετοιμασία της διάλεξης ανεμένετο. Eξέπληξε το στραφταλιστ χιούμορ, οι ετοιμ λογες απαντήσεις με ανθρακικ . Συμπέρασμα: η χάρις απαιτεί πειθαρχημένη εκγύμναση. Eπί της ουσίας. Θέμα: το γαλλικ παράδοξο. Eνώ οι Γάλλοι κάμουν κατάχρηση λιπαρών τροφών παρουσιάζουν 50% λιγ τερα καρδιαγγειακά νοσήματα απ λαούς με αντιστοίχως βαρύ διαιτολ γιο. O λ γος; Tο κ κκινο κρασί (και το σκ ρδο κατά την ταπεινή μου άποψη). 2 ποτήρια την ημέρα κάνουν πέρα καρδιοπάθειες, ορισμένους καρκίνους, λοιμώξεις. Συμβάλλουν στη μακροβι τητα. Δι τι η αντιοξειδωτική δράση των ταννινών και ανθοκυανινών του κ κκινου κρασιού προστατεύουν τα καρδιαγγειακά τοιχώματα. Συγκριτικ πλεονέκτημα έναντι των λοιπών οινοπνευματωδών: το κ κκινο κρασί δεν προδιαθέτει σε αιμορραγικά περιστατικά. • Tάδε απεφάνθη ο Serge Renaud, επικεφαλής του Iνστιτούτου Yγείας και Iατρικής έρευνας της Lyon. Προσεπικυρώνουν γιατροί απ τις HΠA, Iταλία. Προσφάτως το Iνστιτούτο Προληπτικής Iατρικής της Kοπεγχάγης. Kι εμείς στην «Kαθημερινή» επί τριετία σάς τα μεταφέρουμε. Σήμερα καφτά απ το φούρνο θα σας γράψω τα πιο φρέσκα χαμπέρια σχετικώς. French parad’ ox βάφτισε η φαρμακευτική εταιρία Arkopharma την κάψουλα που περικλείει τις ωφέλιμες ιδι τητες του ερυ- θρού οίνου μείον τα μειον-ε-κτήματα του alchool. Προβλέπεται λαμπρή επιτυχία στις HΠA! Tο δεύτερο νέο είναι παλαι . Aπ το 1786 οι γιατροί συνταγογραφούσαν το κ κκινο κρασί για την anqina. Tους π νους δηλαδή της καρδιάς. (Kαι τους μεν και τους δε). Στην δε αμερικανική ποτοαπαγ ρευση, δεκαετία του ’20, ένας τρ πος υπήρχε μονάχα για να προμηθευτεί κάποιος κρασί: ιατρική γνωμάτευση για καρδιακ ν σημα. Γιατί άραγε μέχρι προσφάτως λα τούτα πέρασαν ντούκου. Πέραν των επιστημονικών επιφυλάξεων, ευλ γων ή μη σκοπιμοτήτων ίσως και ένεκεν της κρατούσας αντίληψης τι το καλ , το ωφέλιμο δεν δύναται να συμπίπτει με την απ λαυση και το τερπν ν. O πουριτανικ ς ρασιοναλισμ ς ερείδεταιι στο βλαβερ χαρακτήρα της ευχαρίστησης. Mέχρι που μας παράσφιξε ο κορσές της δυτικής σκέψης κι άρχισε να εκτινάσσει κουμπιά. Oπ τε αναθεωρήσαμε. Tο δις εξαμαρτείν... Aς κάνουμε πλέον σοφ τερη χρήση των ιατρικών επιτευγμάτων. Xάπι κ κκινου κρασιού για κείνους που έχουν ευαίσθητο συκώτι. Oι άλλοι, εν μέτρω, θα πάρουμε το άλλο happy που υψώνεται κυριολεκτικώς, χωρίς πια φ βο μα με πάθος, εις υγείαν μας. Yλικά για 4 άτομα 1 κουνέλι 1.500 κιλού, 0,3 lit κ κκινο κρασί NEMEAΣ, 4 κ.σ. παρθένο ελαι λαδο, 2 καφτερές πιπερίτσες, θυμάρι, αλάτι, φρεσκοτριμμένο πιπέρι Eκτέλεση Tεμαχίζουμε, πλένουμε, σκουπίζουμε το κουνέλι. Aναμιγνύουμε το κρασί με το λάδι, τις πιπεριές, το θυμάρι. Aλείφουμε το κουνέλι και ένα πυρίμαχο σκεύος, χρησιμοποιώντας το μισ απ το μίγμα. Aλατοπιπερώνουμε και ψήνουμε στους 220° επί 20’. Περιβρέχουμε με την υπ λοιπη σάλτσα, γυρίζουμε το κουνέλι και ψήνουμε επί 10΄ στους 180°. Περιβρέχουμε ξανά, καλύπτουμε το ταψί με κηρ χαρτο, χαμηλώνουμε στους 150° και ψήνουμε δοκιμάζοντας πού και πού για 4050΄. Σερβίρουμε πάνω σε τηγανισμένες φέτες κρίθινου ψωμιού. 22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994 AΦIEPΩMA H πνευματική Kάλυμνος Oι σημαντικ τεροι συγγραφείς και ζωγράφοι του νησιού Tης Mαρίας Zαΐρη Φιλολ γου H KAΛYMNOΣ ξηρή και άγονη, γνωστή ως νησί των σφουγγαράδων, έχει να παρουσιάσει, εκτ ς απ τους άφοβους θαλασσινούς και διακεκριμένους ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών. Aλλωστε η ίδια η φύση του νησιού δεν έδινε πολλές διεξ δους: θάλασσα ή γράμματα. Tο Nηκηφ ρειο Γυμνάσιο της Kαλύμνου (1906) δωρεά του Aρχιμανδρίτη Nικηφ ρου Zερβού, υπήρξε αληθιν ς φάρος της Δωδεκανήσου. Σ’ αυτ φοιτούσαν τα παιδιά και των γύρω νησιών, πριν ιδρυθούν εκεί γυμνάσια. Aξι λογο υπήρξε και το σύγχρον του σχεδ ν Bουβάλειο Παρθεναγωγείο, δωρεά του μεγάλου ευεργέτη Nικολάου Bουβάλη. Πληθώρα γιατρών, διδασκάλων και διδασκαλισσών κατάγονται απ την Kάλυμνο, κι οφείλουν τη μ ρφωσή τους στη δική τους βεβαίως έφεση (οι Kαλύμνιοι χαρακτηρίζονται γραμματοφάγοι), αλλά και στων γονιών τους τη θέληση, που στερήθηκαν τα πάντα για να ’χουν τα παιδιά τους μοίρα καλύτερη απ’ τη δική τους. Aνθρωποι των γραμμάτων Πολλοί διακεκριμένοι Kαλύμνιοι μπορούν να αναφερθούν για την Παιδεία τους, το συγγραφικ τους έργο και την επίδρασή τους χι μ νο στο νησί, αλλά ευρύτερα. Kορυφαία προσωπικ τητα υπήρξε ο Σκεύος Γ. Zερβ ς (1875 - 1966). Hταν γιατρ ς, υφηγητής του Πανεπιστημίου Aθηνών, ερευνητής (ασχολήθηκε με μεταμοσχεύσεις) και συγγραφέας με πλούσιο έργο. Θαυμαστής του Iπποκράτη, δώρισε πολλούς ανδριάντες του ανά τον κ σμο. Yπήρξε στεν ς συνεργάτης του Eλευθερίου Bενιζέλου και Πρωτεργάτης της Δωδεκανησιακής Eλευθερίας. O Γιάννης Zερβ ς φιλ λογος και ποιητής ύμνησε και μελέτησε την Kάλυμνο με συγκίνηση και γνώση, ενώ ο Γιάννης Mαγκλής συγγραφέας με πανελλήνια και διεθνή αναγνώριση, μας χαρίζει έργα του μέχρι σήμερα. H Kάλυμνος έχει πολλά σχολεία, πλούσια βιβλιοθήκη, αρχείο Δημογεροντίας (απ το 1860 και μετά) και πολλούς πολιτιστικούς συλλ γους. Ξεχωριστής σημασίας είναι το Aναγνωστήριο «Aι Mούσαι» (έτος ιδρύσεως 1904) που ασχολείται τώρα με εκδ σεις, παλαι τερα δε, υ- «O Xριστ ς με τους ψαράδες». Eργο του ζωγράφου Mιχαήλ Aλαχούζου (1870-1934) που βρίσκεται στην εκκλησία του Aγίου Nικολάου. πήρξε κέντρο αντίστασης κατά των κατακτητών. Kαι οι τέχνες μως δεν υστέρησαν στην Kάλυμνο που ανέδειξε εξαιρετικά ταλέντα. O Σακελλάρης Mαγκλής (1844 - 1886), ο Γεώργιος Oικον μου (1861-1935) και ο Mιχαήλ Aλαχούζος (1870 - 1934) με σπουδές στο Πολυτεχνείο και σε ευρωπαϊκές σχολές δημιούργησαν θαυμάσιο έργο. Tο έργο του Σ. Mαγκλή, που χαρακτηρίστηκε ο καλύτερος αγιογράφος και προσωπογράφος της Aνατολής (δούλεψε και στη Σμύρνη και στην Π λη), διακρίνουν οι πανάλαφρες ασημένιες πινελιές και έχει αλήθεια και μεγαλείο. O Γ. Oικον μου διακρίνεται για τα πιο ανοιχτά του χρώματα κι ο M. Aλαχούζος για το άψογο σχέδιο και τα σκοτεινά του φ ντα. Στη Mητρ πολη της Kαλύμνου, αφιερωμένη στη Mεταμ ρ- φωση του Σωτήρος, βρίσκουμε έργα και των τριών, στον Aγιο Nικ λαο έργα των Oικον μου και Aλαχούζου, ενώ η Παναγία Xώρας (χτισμένη προ του 1800) φιλοξενεί το ωραι τερο έργο του M. Aλαχούζου, την υποδοχή του Xριστού απ τον Γέροντα Συμεών. Στην ίδια σχολή ζωγραφικής (του Mονάχου, ανήκει και ο Mανώλης Zαΐρης (1875–1947), που μετά το M ναχο ανέλαβε διευθυντής του καλλιτεχνικού σταθμού της Mυκ νου, ενώ ο Aντώνης Kαραφυλλάκης διακρίθηκε ως ζωγράφος και αγιογράφος στην Eλλάδα και στην Aμερική και την Aυστραλία. Aπ τους γλύπτες σημειώνουμε τον Σακελλάρη Γαλουζή που στο Παρίσι εργάστηκε δίπλα στον Rodin και απ τους συγχρ νους τον Mιχάλη K κκινο, ο οποίος στ λισε το νησί με πολλά έργα του. Mε το σύντομο αυτ σημείωμα δεν εξαντλείται η καλλιτεχνική παράδοση της Kαλύμνου που έχει αξι λογο παρελθ ν ( μορφες βυζαντινές εικ νες στην Παναγιά Xωστή στο Bαθύ, ψηφιδωτά στον Aγιο Iωάννη Mελιτσάχα κ.ά.), ελπίζουμε, δε, και μέλλον. Σήμερα στο νησί εργάζονται πολλοί ερασιτέχνες ζωγράφοι, και στη μονή Pο τσου διδάσκεται αγιογραφία απ μοναχές που έδωσαν ωραία δείγματα, πως στο τέμπλο της νέας εκκλησίας του Aγίου Σάββα, το οποίο γίνεται με φροντίδα του Σεβασμιώτατου Mητροπολίτου μας κ. Nεκταρίου. Tέλος, η ξυλογλυπτική, χάρις στο έργο του Mικέ Γαβαλά που εργάστηκε στην Πάτμο, κυρίως αλλά και στην Kάλυμνο, έχει να παρουσιάσει λεπτή εργασία κυρίως σε τέμπλα, θρ νους και άμβωνες. 32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 AYΓOYΣTOY 1994