ersdel-1

Үнэт цаасны зах зээлд "Хөрөнгө оруулалт"-ын чиглэлээр ажил үйлчилгээ явуулах эрх олгох сургалтын хөтөлбөр Багш:Б.Мөнхзаяа /СЭЗДС СУТ/ 2012-10-18 ҮНЭТ ЦААСААР ХИЙХ ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ЭРСДЭЛИЙГ ТООЦОХ АРГАЧЛАЛ 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 1 Агуулга 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 2 1. Эрсдэл, эрсдлийн удирдлагын үүсэл, хөгжил 2. Эрсдлийн төрлүүд 3. Эрсдлийн удирдлагын олон улсын стандарт 4. Эрсдлийг тооцох VaR аргачлал 5. Багцын эрсдэл тооцох 6. Буцаан тестлэх 7. Стресс тест 8. Үүсмэл үнэт цаасны зах зээл дэх эрсдлийн удирдлагын системийг зохион байгуулах нь 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 3 1. Эрсдэл, эрсдлийн удирдлагын үүсэл, хөгжил Эрсдлийн менежментийн үүсэл хөгжил y “Хомосапенс” – Аюулаас хамгаалах y МЭӨ 3000 - Эртний Вабилиончуудын үед худалдаа, арилжааг хийгдэж байсан ба худалдааны эрсдэл гарч байсан. y XVII – Хувьцаат компаниуд байгуулагдаж хөрөнгө оруулалтын зах зээлийн эрсдэл үүссэн. y 1916 онд Хенри Файол (Henry Fayol) үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг үндсэн зургаан функцэд хуваан үзсний нэг нь аюулгүй байдал юм. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 4 Эрсдлийн менежментийн үүсэл хөгжил y Эрсдлийн менежмент нь даатгалын салбарт түлхүү хөгжиж байсан ба 1931 онд АНУ-ын менежментийн холбооны дэргэд Даатгалын хэлтэсийг байгуулсан байна. Энэ үеэс эрсдлийн менежер гэсэн албан тушаал бий болсон гэж үздэг. Тухайн үед даатгалын компаниудаас гадна томоохон үйлдвэрийн газрууд эрсдлийн менежрүүдтэй байв. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 5 Эрсдлийн менежментийн үүсэл хөгжил 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 6 Эрсдлийг тооцох – Магадлалын онол Эрсдлийг удирдах – Менежментийн ШУ Эрсдлийн менежментийн үүсэл хөгжил y 1973 оны Бреттон воодын систем (Bretton Woods system) уналтанд орж хатуу тогтоосон валютын ханш хөвөгч ханш руу шилжиж, чөлөөтэй хөрвөх валютын ханштай болсноор гадаад худалдаа хийдэг улс орнуудын хувьд гадаад валютын ханшийн эрсдэлд өртөх болсон. y Гадаад валютын ханшийн эрсдлийг хэмжих, удирдах тухай асуудал нь нэн чухал асуудалд тооцогдох болсон. Гадаад худалдааны байгууллагууд ханшийн эрсдэлд өртөх болсон учир гадаад валютын үүсмэл гэрээ хэлцэл буюу деривативуудыг ашиглах болсон. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 7 Эрсдлийн менежментийн үүсэл хөгжил y Энэ ирээдүйд хийх арилжааны гэрээг өнөөдөр хийх бөгөөд арилжаа хийгдэх өдрийн ханшаас хамаарч аль нэг тал нь ашиг олж, нөгөө тал нь алдагдал хүлээдэг санхүүгийн нэг төрлийн хэрэгсэл юм. y Форвард y Фьючерс y Опцион y Своп 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 8 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 9 2. Эрсдлийн төрөл Эрсдэл гэж юу вэ? y Дотоод болон гадаад орчны нөлөөгөөр ирээдүйн тодорхой бус нөхцөл байдлын улмаас санхүүгийн байгууллагын үйл ажиллагааны ашиг, алдагдал хүлээх магадлалыг эрсдэл гэдэг. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 10 Эрсдэл, төрөл 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 11www.bis.org Эрсдэл, төрөл 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 12 Үйл ажиллагааны эрсдэл 1 2 3 4 5 Зах зээлийн эрсдэл 1 2 3 4 5 Зээлийн эрсдэл Үйл ажиллагааны эрсдэл нэмэгдэх Ханшийн эрсдэл нэмэгдэх Зээлжих чадвар буурах Хөрвөх чадварын эрсдэл Эрсдэл, төрөл 1. Хүүний эрсдэл /Interest rate risk/ 2. Зах зээлийн эрсдэл /market risk/ 3. Зээлийн эрсдэл /credit risk/ 4. Тэнцлийн гадуурх эрсдэл /off-balance-sheet risk/ 5. Технологи болон үйл ажиллагааны эрсдэл /technology risk, operational risk/ 6. Гадаад валютын эрсдэл /foreign exchange risk/ 7. Улс орны болон тусгаар байдлын эрсдэл /country risk/ 8. Хөрвөх чадварын эрсдэл /liquidity risk/ 9. Төлбөрийн чадварын эрсдэл /insolvency risk/ 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 13 Хүүний эрсдэл Inflation rate al No rate al ÷ = min Re 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 14 primium Risk rate free Risk rate al min No + = 2012-10-01 МБҮЦ хүү 13.25% Инфляци15.6% Инфляци ба бодит хүү 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 15 -100 -80 -60 -40 -20 0 20 40 60 80 100 -20 -10 0 10 20 30 40 Feb-07 May-07 Aug-07 Nov-07 Feb-08 May-08 Aug-08 Nov-08 Feb-09 Change in MNT deposits (right axis) Change in FX deposits (right axis) Inflation in Mongolia Real interest rate on MNT deposits Эх сурвалж:MONGOLIA MONTHLY ECONOMIC UPDATE WORLD BANK April 2009 http://www.worldbank.org.mn Хүүний эрсдэл y Хүүний эрсдэл үүсэх шалтгаан ¾Актив пассивын хугацаа тохирдоггүй ¾Хүүгийн түвшин өөрчлөгдөх бүрд хүүд мэдрэмжтэй хөрөнгүүдийн зөрүүгээр өөрийн хөрөнгөд өөрчлөлт орж байдаг. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 16 Хүүгийн эрсдэл 1. Дахин санхүүжилтийн эрсдэл Дахин зээлсэн хөрөнгийн зардал нь хөрөнгө оруулалтын активын өгөөжөөс илүү гарах эрсдэл 2. Дахин хөрөнгө оруулалтын эрсдэл Дахин хөрөнгө оруулалтаасолох орлого санхүүжилтийн зардлаас бага байх эрсдэл 3. Үнийн эрсдэл Хүүгийн түвшин өөрчлөгдсөнөөр актив, пассивын үнэ өөрчлөгдөх эрсдэл 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 17 Хүүний эрсдэл Актив пассивын хугацааг уялдуулж чадаагүй бол дахин хөрөнгө оруулалтын юм уу, дахин санхүүжилтын мөн зах зээлийн үнийн эрсдэл учирна. Санхүүгийн зуучлагч актив, пассивын хугацааг уялдуулах замаар хүүгийн өөрчлөлтөөс хамгаалж, алдагдлыг багасгаж чадна. Санхүүгийн зуучлагчэрсдэлийг хүчтэй эсэргүүцэх (сөрөн гарах) хамгийншилдэг бодлого ньхугацааг зөв уялдуулах явдал юм. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 18 Хүүний эрсдэл 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 19 0 50 100 150 200 250 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 Төв банкны үнэт цаасны жигнэсэн дундаж хүү Төгрөгөөр олгосон зээлийн жигнэсэн дундаж хүү Валютаар олгосон зээлийн жигнэсэн дундаж хүү Хадгаламжийн хүү /төгрөг/ Зах зээлийн эрсдэл y Зах зээлийн эрсдэл үүсэх шалтгаан Актив болон пассивыг худалдах үед дансны үнэ зах зээлийн үнээс доогуур байх y Зах зээлийн эрсдэл нь санхүүгийн зуучлагч урт хугацаат хөрөнгө оруулалт хийх, санхүүжилт авах, алдагдалаас хамгаалахаас илүү актив, пассиваа идэвхтэй худалдах, мөн уламжлагдсан зах зээлд оролцох үйл ажиллагааны үед үүсдэг. y Зах зээлийн эрсдэл Хүүгийн түвшин, валютын ханш, үнэт цаасны үнэ болон бусад активынүнэ өөрчлөгдснөөр актив, пассивыг худалдах үед үүсэх эрсдэл. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 20 Зээлийн эрсдэл y Санхүүгийн зуучлагчийн эзэмшиж байгаа анхдагч үнэт цааснаас орох мөнгөн урсгал бүрэн бүтнээрээ төлөгдөх үү? төлөгдөхгүй юу? гэдгээс үүсэх эрсдэлийг зээлийн эрсдэл гэдэг. y Зээлийн эрсдэл Санхүүгийн зуучлагчийн эзэмшиж байгаа зээл болон хөрөнгө оруулалтаас орж ирэх бэлэн мөнгөний урсгал бүрэн орж ирэхгүй байх эрсдэл 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 21 Зээлийн эрсдэл y Санхүүгийн зуучлагчийн бүх төрлийн бонд, зээлүүд нь хүүгийн болон үндсэн төлбөртэйгээ бүрэн төлөгдсөн тохиолдолд л хамгийн их өгөөж хүртдэг. y Бодит байдал дээр үндсэн болон хүүгийн төлбөр хоёулаа бүрэн төлөгддөггүй. Иймд багцын өгөөж олж болох хамгийн их түвшинөөсөө ямагт бага байдаг. y Эрсдэлийг тараан байршуулснаар багцадучрах сөрөг үр дагаварыг хязгаарлах боломжтой. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 22 Зээлийн эрсдэл 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 23 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Зээлийн өрийн үлдэгдэлд чанаргүй зээлийн эзлэх хувь 1996-2011 он Зээлийн өрийн үлдэгдэлЧанаргүй зээлЧанаргүй зээл /эзлэх хувиар/ Тэнцлийн гадуурх эрсдэл y Орчин үеийн санхүүгийн зуучлагчдийн тэнцлийн гадуурх үйл ажиллагаа өсөж байгаатай холбогдон тэнцлийн гадуурх эрсдэлд их өртөх болсон. y Тэнцлийн гадуурх үйл ажиллагаа нь тайлан тэнцэлд тусгагддаггүй. y Тэнцлийн гадуурх эрсдэл y Аккредитив y Зээлийн шугам y Уламжлагдсан зах зээлийн хэрэгсэл 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 24 Тэнцлийн гадуурх эрсдэл y Санхүүгийн зуучлагчийнөнөөдрийн болон ирээдүйн тайлан тэнцэлд энэ талаар тусгагдахгүй. y Гэсэн хэдий ч аккредитивийн үйлчилгээний хураамж нь санхүүгийн зуучлагчийн ашиг алдагдлын тайланд /тэнцэлд/ тусгагдаж бүртгэгдэнэ. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 25 Үйл ажиллагааны эрсдэл y Үйл ажиллагааны эрсдэл нь технологийн эрсдэлтэй зарим талаараа холбоотой бөгөөдтехник, технологи буруу ажиллах, эсвэл арын албаны үйл ажиллагааны систем алдагдахад үүсдэг эрсдэл. y Жишээ нь, программ хангамж буруу ажиллах, гацах гэх мэт. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 26 Гадаад валютын эрсдэл y Зөвхөн ганц орны корпорацийн үнэт цаас худалдаж авахад л хүүгийн эрсдэл, үүргээ биелүүлэхгүй байх эрсдэл дээр нэмжгадаад валютынэрсдэл үүсдэг. y Гадаад валютын эрсдэл Ханшийн өөрчлөлт гадаадактив пассивын үнэ цэнэд нөлөөлөхийг хэлнэ. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 27 Гадаад валютын эрсдэл Тухайн валютаарх актив, пассивын хэмжээ, хугацааг хоёуланг нь тэнцүүлж чадвал гадаад валютын ханшийн болон хүүгийн эрсдэлээс хамгаалж чадна. Өөр өөр валютаар бүрдүүлсэн актив, пассивын багцын хэмжээ, хугацааг буруу уялдуулбалхүүгийн болон ханшийн эрсдэл хоёулаа учирна. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 28 Гадаад валютын эрсдэл 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 29 1000.00 1100.00 1200.00 1300.00 1400.00 1500.00 1600.00 1700.00 USD/MNT-н ханшийн динамик 2006-01-02 - 2010-02-26 Series1 Улс орны болон тусгаар байдлын эрсдэл y Улс орны болон тусгаар байдлын эрсдэл y Гадаад орны улс төрийн бодлого болон эдийн засгийн нөхцөл байдлын өөрчлөлтөөс шалтгаалан банкны гадаад позицийн үнэлгээнд орох өөрчлөлтөөс хүлээж болзошгүй алдагдлыг хэлнэ. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 30 Улс орны эрсдлийг үнэлэх арга y Хөндлөнгийн загварууд нь тухайн улсын эрсдлийг мэргэжлийн үнэлгээний байгууллагууд тодорхой шалгуур үзүүлэлтүүдээр үнэлж нийтэд мэдээлдэг. y Аль улс ямар зэрэглэлд байгаа болон харьцуулалтуудыг хялбар хийх боломжтой. y Евро мөнгөний индекс y Зэрэглэл тогтоох байгууллагууд (Moody’s, SandP, Fitch) Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/201231 Euro money index yЕвро мөнгөний индекс нь жилд хоёр удаа үнэлгээ хийдэг ба улсын эрсдэлд 0-100%-ийн хооронд үнэлгээ өгдөг. y political risk (25% weighting), y economic performance (25%), y debt indicators (10%), y debt in default or rescheduled (10%), y credit ratings (10%), y access to bank finance (5%), y access to short-term finance (5%), y access to capital markets (5%) y forfaiting (5%). Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/201232 Евро мөнгөний индексийн шилдэг 10 улс 2008 оны 3 сарын байдлаар RankPreviousCountryScore 11Luxembourg99.88 22Norway97.47 33Switzerland96.21 44Denmark93.39 55Sweden92.96 66Ireland92.36 710Austria92.25 89Finland91.95 98Netherlands91.95 107United States91.27 Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/201233 В. Зэрэглэл тогтоох байгууллагууд Moody’s, Standard and Poors, Fitch rating 1. Хөрөнгө оруулалтын зэрэглэл бөгөөд хөрөнгө оруулалт хийхэд тохиромжтой ба эрсдлийн хувьд харьцангуй бага байдаг. 2. Эргэлзээтэй зэрэглэл бөгөөд хөрөнгө оруулалт хийхэд нэлээд эргэлзээтэй эрсдэл ихтэй. Энэ зэрэглэлийг хөрөнгө оруулалт хийхгүй түвшин гэж үздэг. 3. Онцгой зэрэглэл бөгөөд тодорхой бус үнэлгээ хийгдээгүй улсуудыг авч үздэг. Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/201234 Moody’s-ийн үнэлгээний тайлбар ЗэрэглэлТөлбөрөө хугацаандаа төлөх найдлагаЭрсдэл 1. Хөрөнгө оруулалтын ААА Хамгийн өндөр чанартай Хамгийн бага Аа1,Аа2,Аа3 өндөр чанар маш бага зэргийн эрсдэл А1,А2,А3 Дундаас дээгүүр чанар Бага эрсдэл Ваа1,Ваа2,Ваа3 Дунд чанар Дундаж эрсдэл 2. Эргэлзээтэй зэрэглэл Ва1, Ва2, Ва3 Зарим нь эргэлзээтэй Ихээхэн эрсдэлтэй В1, В2, В3 эргэлзээтэй өндөр хэмжээний эрсдэлтэй Саа1, Саа2, Саа3 Муу Маш өндөр эрсдэлтэй Са Их эргэлзээтэй бараг төлөгдөхгүй, зарим нь л төлөгдөнө Хамгийн их эрсдэлтэй С Төлөгдөхгүйхүүболонүндсэн төлбөрийнмашбагахэсэгньтөлөгдөх мгадлалтай Хамгийн их эрсдэлтэй 3. Онцгой зэрэглэл WR Татгалзсан түвшин NR Үнэлэгдээгүй P Түр зуурын Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/201235 Moody’s, Standard& Poor's, Fitch -ийн үнэлгээний харьцуулалт ЧанарMoody's Standard& Poor's Fitch Õàìãèéí ñàéí чàíàðAaaAAAAAA ªíäºð чàíàð Aa1 Aa2 Aa3 AA+ AA AA- AA+ AA AA- Äóíäаас дээшA1 A2 A3 A+ A A- A+ A A- Äóíä чàíàð Baa1 Baa2 Baa3 BBB+ BBB BBB- BBB+ BBB BBB- Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/201236 Хөрвөх чадварын эрсдэл y Хөрвөх чадварын эрсдэл нь хадгаламж эзэмшигч, даатгуулагч гэх мэтийн өрийн эздэд гэнэт их хэмжээний бэлэн мөнгөний эрэлт үүсэх, өөрсдийн хөрөнгөө буцаан татах үед санхүүгийн зуучлагч зайлшгүй өөр зээлийн санхүүжилт төвлөрүүлэх, эсвэл активаа зарахад хүргэдэг эрсдэл юм. y Хөрвөх чадварын эрсдэл Пассив эзэмшигч хөрөнгөө гэнэт их хэмжээгээр татсанаар санхүүгийн зуучлагч хөрвөх чадвартай активаа маш богино хугацаанд бага үнээр зарахад хүрдэг эрсдэл. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 37 Хөрвөх чадварын эрсдэл y Хамгийн хөрвөх чадвар өндөртэй актив нь бэлэн мөнгө. y Санхүүгийн зуучлагч бэлэн мөнгийг активтаа хамгийн бага түвшинд байршуулах сонирхолтой. Учир нь энэ актив нь ямар нэгэн хүндрэл багатай боловч ямар ч хүүгийн орлого өгдөггүй. y Шаардлагатай тохиолдолд санхүүгийн зуучлагч мөнгөний болон санхүүгийн зах зээлээс бэлэн мөнгөний богино хугацаат дутагдлаа нөхөн боломжтой. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 38 Хөрвөх чадварын эрсдэл y Гэсэн хэдий ч санхүүгийн зуучлагчид хөрвөх чадварын хүндрэл олонтаа тохиолддог. y Санхүүгийн зуучлагчид итгэх итгэл алдрах, эсвэл гэнэтийн бэлэн мөнгөний шаардлагаар хадгаламж эзэмшигчид хэвийн хэмжээнээс илүү их мөнгөний эрэлт үүсгэдэг. y Иймээс санхүүгийн зуучлагчид хадгаламж эзэмшигчдийн шаардлагыг хангахын тулд хөрвөх чадвартай актив худалдахад хүрдэг. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 39 - 200.0 400.0 600.0 800.0 1,000.0 1,200.0 1,400.0 1,600.0 1,800.0 2,000.0 1 2 / 3 1 / 9 7 0 6 / 3 0 / 9 8 1 2 / 3 1 / 9 8 0 6 / 3 0 / 9 9 1 2 / 3 1 / 9 9 0 6 / 3 0 / 2 0 0 0 1 2 / 3 1 / 2 0 0 0 * 0 6 / 3 0 / 2 0 0 1 1 2 / 3 1 / 2 0 0 1 0 6 / 3 0 / 2 0 0 2 1 2 / 3 1 / 2 0 0 2 6 / 3 0 / 2 0 0 3 1 2 / 3 1 / 2 0 0 3 8 / 3 1 / 2 0 0 4 2 / 2 8 / 2 0 0 5 8 / 3 1 / 2 0 0 5 2 / 2 8 / 2 0 0 6 8 / 3 1 / 2 0 0 6 2 / 2 8 / 2 0 0 7 8 / 3 1 / 2 0 0 7 2 / 2 9 / 2 0 0 8 8 / 3 1 / 2 0 0 8 2 / 2 8 / 2 0 0 9 8 / 3 1 / 2 0 0 9 2 / 2 8 / 2 0 1 0 M i l l i o n s Хадгаламжийн динамик Нийт хадгаламжХугацаагүй хадгаламжХугацаатай хадгаламж -25% -20% -15% -10% -5% 0% 5% 10% 15% 20% Хадгаламжийн өөрчлөлт 2008-1 сараас 2010 оны 2 сар Нийт хадгаламжХугацаагүй хадгаламжХугацаатай хадгаламж Төлбөрийн чадварын эрсдэл y Төлбөрийнчадварын эрсдэлд хүүгийн, зах зээлийн, зээлийн, тэнцлийн гадуурх, технологийн, гадаад валютын арилжаа, тогтвортой байдлын, хөрвөх чадварын эрсдлүүдийн төвлөрлийн үр дагавар их нөлөөтэй. y Үүссэн алдагдлыг санхүүгийн зуучлагчийн өөрийн хөрөнгө, хувьнийлүүлэгчдийн хөрөнгийн нөөц хангаж чадахгүй болоход төлбөрийн чадварын эрсдэл бий болдог. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 42 Төлбөрийн чадварын эрсдэл y Төлбөрийн чадварын эрсдэл Пассивтай холбосон активын хэмжээ гэнэт буурахад түүнийг нөхөх капиталын хэмжээ хүрэлцэхгүй байх эрсдэл 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 43 Copyright by Munkhzaya.B© 2012 4410/17/2012 12 13 5 1 31 3 8 22 15 22 1414 1990-1994 он1995-1999 он2000-2004 он2005-2010 онНийт дүн Шинээр байгуулагдсан банкуудын тоо Дампуурсан банкуудын тоо Нэгдсэн банкуудын тоо Үйл ажиллагаагаа явуул байгаа Монголулсын банкны систем /1990-2010 он/ Эрсдлүүдийн харилцан хамаарал y Захзээлдээрхүүгийнтүвшинөсөхөдхүүгийн болонзээлийнэрсдэлнэмэгддэг.Хүүөссөнөөр зээлдэгчидтөлбөрөөтөлөхөдхүндрэлүүсэж графикзөрчигдөнө.Захзээлийнэрсдлийнулмаас алдагдалхүлээсэнбайгууллагуудыгсудлаадүзэхэд үйлажиллааныэрсдэлчмөндавхаручирсан байдаг. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 45 Эрсдлүүдийн харилцан хамаарал y Мөнурьдчилантооцоолохболомжгүй тохиолдолынэрсдлүүдболохдайн,хувьсгал, санхүүгийнхямралгэхмэтбусадтохиолдлын эрсдлүүдчбайдаг.Мөнэрсдэлүүсгэгчголхүчин зүйлньмакроэдийнзасгийнүзүүлэлтүүдбайдаг. Жишээ нь: Инфляци нэмэгдсэнээр хүүгийн түвшин өснө,хүүгийнэрсдэлнэмэгдэнэ.Ажилгүйдэл нэмэгдсэнээр зээлийн эрсдэл нэмэгдэнэ. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 46 Эрсдэл үүсч байсан тохиолдолууд y 1995 оны 2-р сарын 26 өдөр 233 жилийн түүхтэй Английн Лондонхотын Baring банк дампуурчээ. Үүний гол буруутан нь болох 26 настай Nicholas Leeson Японы фьючерсын зах зээлд эрсдэлтэй хөрөнгө оруулалт хийсний улмаас 1.3 тэрбум доллар алдсан. y Энэхүү асар их хэмжээний алдагдал нь банкны бусад хөрөнгөнд сөргөөр нөлөөлөн дэлхийн томоохон банкуудын нэгийг санхүүгийн уналтандоруулсан. Энэхүү санхүүгийн аюул нь дагаж мөрдөх эрсдлийн удирдлагын бодлого дутагдснаас болжээ. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 4710/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 48 Bank of Credit and Commerce Interantional /BCCI/, 1,500 Metallgesellschaft, 1,500 Orange county,1,600 Barings Bank,1,200 Daiwa,1,100 Bankers Trust ,177 Sumitomo ,2,600 NatWest,118 Credit Lyonnais, 2,400 Cendant ,2,800 LTCM,3,500 Key stone,1,100 Bankgesellschaft Berlin,800 Allied Irish Banks, 691 Continental Illinois, 3,600 Notern Rock,2,500 Bank of America, 4000 Washington Mutual, 3,200 - 500 1,000 1,500 2,000 2,500 3,000 3,500 4,000 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 С а я а м . д о л л а р Санхүүгийн томоохон алдагдлууд Эрсдлийн менежментийн хөгжлийн үе шат 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 49 Орлогыг хамгийн их болгох Х у в ь н и й л ү ү л э г ч д и й н ү н э л г э э н и й з о р и л т Эрсдлийг танин мэдэх Эрсдлийг хэмжих Эрсдлийг хянах Эрсдэл болон өгөөжийг холбох Капиталыг дахин байршуулах үйл явц Капиталыг дахин байршуулах арга зүй Орлогыг тогтвортой болгох Санамсаргүй алдаанаас хамгаалах Танин мэдэх үе Хэмжих, шинжлэх Хариу үйлдлийнУрьдчилан хөдлөх, үеудирдлагын үегүйцэтгэлийг хангах үе Эрсдэлд тулгуурласан стратеги хийх Эрсдлийг танин мэдэх үе шат y Эрсдлийг танин мэдэх үе шат эрсдлийн менежментийн эхний үе шат бөгөөд байгууллагын зорилго нь аливаа тодорхой бус байдлаас өөрийгөө хамгаалахад чиглэгдэг. Энэ үе шатад байгаль, цаг уурын давагдашгүй хүчин зүйл, үйлдвэрлэлийн осол гэмтэл, гал, усны аюулаас хамгаалах, тэдгээрийн аюулын хэмжээг тодорхойлох, даатгуулах үйл явцууд түлхүү хийгддэг. Эрсдлийн менежментийн түүхэн хөгжлөөс авч үзвэл 1940-өөд оныг хүртэл эрсдлийг танин мэдэх үе шат үргэлжилж байв. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 50 Эрсдлийг хэмжих, шинжлэх үе шат y Эрсдлүүдийг төрөл зүйлээр нь ангилан, ангилал тус бүр дээр эрсдлийг хэмжих арга зүй гарч ирсэн. Эрсдлийг хэмжих арга зүй нь Кейнсийн магадлалын онолд тулгуурлан хөгжиж ирсэн. y Эрсдлийг хэмжих арга зүй 1950-иад оны үеээс эрчимтэй судлагдах болсон. Эрсдлийг хэмжиж буй хамгийн түгээмэл арга нь хамгийн их эрсдэл буюу VaR арга юм. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 51 Эрсдлийг хэмжих, шинжлэх үе шат y 1990-ээд оныг хүртэл эрсдлийг хэмжих, шинжлэх үе шат үргэлжилсэн гэж үздэг. 1995-1996 оны хооронд болсон санхүүгийн байгууллагуудын их хэмжээний эрсдэл нь эрсдлийг дараагийн шатанд гаргах, судалгаа шинжилгээг хийх нэг түлхэц болсон. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 52 Хариу үйлдлийн удирдлагын үе шат y Хариу үйлдлийн удирдлагын үе шат үнь хэт их хэмжээний ашиг олох, алдагдал хүлээх биш харин орлогоо тогтвортой байлгах үндсэн зорилготой байдаг. Их хэмжээний ашиг нь их хэмжээний эрсдлийг дагуулдаг учир богино хугацаанд олох их хэмжээний ашиг орлого нь их хэмжээний эрсдлийг дагуулдаг. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 53 Урьдчилан хөдлөх, гүйцэтгэлийг үнэлэх үе шат y Харин эрсдлийн менежментийн дараагийн үе шат нь эрсдлийг урьдчилан таамаглах, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авах, удирдлагын шинэ арга зүй бий болох үе шат юм. Энэ үе шатанд орчны тодорхой бус байдлыг урьдчилан таамагласнаар ашигт ажиллагаагаа максимум болгох зорилго тавин ажиллана. Энэ чиглэлийн судалгаанууд 2007-2008 оны дэлхий нийтийг хамарсан санхүүгийн хямралын дараагаар илүү судлагдаж байна. 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 54 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 55 3. Эрсдлийн удирдлагын олон улсын стандарт Эрсдлийн менежментийн стандарт y 2009 онд ОУСБ эрсдлийн менежментийн үйл явцыг нэгдсэн байдлаар “Эрсдлийн менежментийн стандарт”-ад тодорхойлжээ. Үйл явц нь байгууллагын стратегийн зорилго болон гадаад орчны өөрчлөлттэй уялдаатай гарч ирэх ба эрсдлүүдийг тодорхойлох, түүнийг үнэлэх, эрсдлийн бууруулах, хэрэгжилтэнд хяналт тавих гэсэн үндсэн зургаан үе шатаас бүрдэнэ гэж тодорхойлжээ. (ISO/AZ/NZS 31000, 2009) Copyright by Munkhzaya.B© 2012 5610/17/2012 Copyright by Munkhzaya.B© 2012 57 Х Э Л Э Л Ц Ү Ү Л Э Г , З Ө В Л Ө Г Ө Ө Н 6 . М О Н И Т О Р И Н Г Б А Э Р Г Э Х Х О Л Б О О 1. ОРЧНОО ТОДОРХОЙЛОХ 1. Гадаад орчин 2. Дотоод орчин 3. Эрсдлийн удирдлага үйл явцыг тодорхойлох 4. Эрсдлийн шалгуурыг тодорхойлох 3. ЭРСДЛИЙН ШИНЖИЛГЭЭ Хяналтыг тодорхойлох 4. ЭРСДЛИЙН ҮНЭЛГЭЭ Шалгуурын дагуу үнэлэх Нөхцөл байдлыг тодорхойлох, үнэлэх Хариу арга хэмжээг тогтоох Дараалал тогтоох 2. ЭРСДЛИЙГ ТОДОРХОЙЛОХ Хэрхэн тохиолдох, хэзээ, хаана, яаж, яагаад 5. ЭРСДЛИЙГ БУУРУУЛАХ Эрсдлийг бууруулах хэрэгслээ сонгох Эрсдлийг бууруулах, хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө боловсруулах Тохиолдох магадлал Тохиолдох давтамж Эрсдлийн түвшинг тооцох Эрсдлийг таньж мэдэх Эрсдлийн дарааллыг тогтоох Эрсдлийг удирдах Эх сурвалж: (ISO/AZ/NZS 31000, 2009) 10/17/2012 1. Орчноо тодорхойлох y Эрсдлийн менежментийн эхний үе шат болох орчноо тодорхойлох үе шатанд дотоод, гадаад орчны шинжилгээ хийх ба шинжилгээнд үндэслэн эрсдлийн менежментийн үйл явц, шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлно. y Дотоод орчны шинжилгээ гэдэгт байгууллагын явуулж буй үйл ажиллагаа, түүнийг зохицуулах бодлого, журам, үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, ажиллаж буй албан хаагчид, хэрэглэж буй техник тоног төхөөрөмж, програм хангамж зэрэг байгууллагын микро орчны шинжилгээг хэлнэ. y Харин гадаад орчны шинжилгээ гэдэгт эдийн засаг, нийгэм, хууль эрх зүй гэх мэт макро орчны шинжилгээг хэлнэ. (ISO/AZ/NZS 31000, 2009) Эрсдлийн менежментэд макро орчноо тодорхойлох үе шат нь хамгийн чухал ба ирээдүйн тодорхой бус орчныг юу гэж хүлээж, тодорхойлж буйг харуулдаг. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 5810/17/2012 2. Эрсдлийг тодорхойлох y Дараагийн шатанд эрсдлийг тогтоох, үйл ажиллагаатай холбоотой бүх төрлийн эрсдлүүдийг илрүүлэх, үйл явцыг төлөвлөх, эрсдлийн менежментийн хүрээ, оролцогч талуудын зорилго зэрэгтэй уялдуулан тодорхойлох ба үйл ажиллагаа явагдаж буй нэгж хэсэг бүрт эрсдлийг үүсгэж буй хүчин зүйлээс нь хамааруулан хүнтэй холбоотой, техник технологитой холбоотой гэх зэргээр ангилна. y Эрсдлүүд нь тухайн асуудлын гол шалтгаан нь байдаг учир эрсдлийг тодорхойлохдоо тухайн асуудлын эх сурвалж руу орох, эсвэл тухайн асуудлыг өөрийг нь судлах шаардлага гардаг. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 5910/17/2012 2. Эрсдлийг тодорхойлох y Энэ үе шатанд эх сурвалжийн болон асуудлын шинжилгээ хийнэ. Эх сурвалжийн шинжилгээ гэж дотоод эсвэл гадаад хүчин зүйлээс шалтгаалан үүсч байгаа эрсдлийг шинжлэхийг хэлнэ. Жишээ нь: Эрсдлийн эх сурвалжид оролцогч талуудын төсөл, компанийн ажилчид, цаг агаар зэрэг байж болно. y Харин асуудлын шинжилгээ гэж эрсдлүүд нь ирээдүйд учрах аюултай холбоотой үүсч болох эрсдлийн шинжилгээг хэлнэ. Жишээ нь: мөнгөө алдах, хувийн мэдээллийг буруугаар ашиглах, гэнэтийн аюул, осол гэх мэт орно. Аюул нь тодорхой зүйлээс хамаардаг ба хамгийн чухал нь оролцогч талууд, хэрэглэгч, зохицуулах байгууллагаас байж болно. Эрсдлийг тодорхойлох арга нь соёл, салбарын туршлага зэргээс хамаарч тодорхой загвар хэлбэртэй байна. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 6010/17/2012 Байгаа болон гарч болох эрсдлийг харах 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 61 • Бизнесийн үйл явцад ямар шинэ зүйл нэмэгдсэн бэ? • Байгууллагын бүтцэд ямар шинэ өөрчлөлт орсон бэ? • Байгууллагын үйл ажиллагаанд нөлөөлөх гадаад орчны эрсдэл юу байна вэ? Эрсдлийг тодорхойлохдоо зөвхөн одоогийн байгаа процессийг харах бус цаашид гарах эрсдлийг ч харах хэрэгтэй Дараагийн алхам 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 62 Байгууллагын стратеги зорилготой эрсдлийн менежментийн зорилгыг уялдуулан тодорхойлох Байгууллагын эрсдлийн менежментийн бодлогын баримт бичгийг дахин харах SWOT шинжилгээ хийх SWOT 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 63 Эрсдлийг тодорхойлох үйл ажиллагаа 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 64 Brainstorming • Боломжит эрсдлийн хувилбаруудыг гаргах Interview • Тухайлсан эрсдлийн төрөл тус бүрт тохирах судалгаа авах Top down/ Bottom up approach Дараалал тогтоох 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 65 Эрсдлүүдийн жагсаалт үүсгэх Жагсаалтыг эрэмбэлэх Хамгийн их эрсдэл үүсгэх хүчин зүйлийг тодорхойлох Эрсдлийг тодорхойлоход ашиглах хэрэгсэл 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 66 Хэрэгсэл Эрсдлийн судалгаа Алдагдал хүлээж байсан түүхэн мэдээлэл Санхүүгийн тайлан Экспеоттэй хийсэн ярилцлагын тэмдэглэл Байгууллагын бүтцийн схем Харилцагчий н санал, гомдол Байгууллагын бизнесийн гол хөдөлгөгч хүчин зүйл ийг тодорхойлох Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлийн мэдээлэл Эрсдлийг бүртгэх тогтолцоог бүрдүүлэх 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 67 Эрсдлийг тодорхойлох Эрсдлийг эрэмбэлэх Шалтгааныг тодорхойлох Эрсдэл үүсгэгч этгээдийг тодорхойлох Тохиолдох магадлалыг тодорхойлох Үр дагаварыг тодорхойлох Санхүүгийн алдагдлын хэмжээг тодорхойлох Дахин нягтлах хугацааг тодорхойлох Эрсдлийг бүртгэх загвар 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 68 3. Эрсдлийн шинжилгээ y Эрсдлийг тодорхойлсны дараа түүний үзүүлэх тодорхой магадлал, эрсдэл учрах давтамжийг тодорхойлно. Магадлал, давтамжийг өмнөх түүхэн мэдээлэл дээр суурилан энгийн аргачлалаас эхлээд нарийн математик аргачлал ашиглан тооцож болно. Эрсдлийн шинжилгээг хийхдээ зах зээлийн хэвийн болон хэвийн бус гэсэн хоёр нөхцөлд тооцох болсон. y Учир нь зах зээл үргэлж хэвийн буюу тогтвортой байдаггүй ба зарим тохиолдолд хэвийн бус буюу савалгаатай байдаг. Зах зээлийн хэвийн нөхцөлд тооцдог аргууд нь хэвийн тархалтад үндэслэдэг ба VaR (Value at Risk) буюу хамгийн их эрсдлийн аргыг түгээмэл хэрэглэж байна. Харин зах зээлийн хэвийн бус буюу хямралтай нөхцөлд эрсдлийн стресс тестийн арга ашиглан тооцдог. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 6910/17/2012 4. Эрсдлийн үнэлгээ y Эрсдлийн шинжилгээ хийсний дараа эрсдлийг үнэлэх үе шатруу орно. Энэ үе шат нь тооцоолсон эрсдэл, байгууллагын эрсдлийн шалгуур үзүүлэлтийг харьцуулан шийдвэр гаргах үе шат юм. Байгууллагын тодорхойлсон эрсдлийн шалгуур гэдэг нь зардал, ашиг, хууль эрх зүйн орчин, нийгэм, эдийн засгийн орчин, оролцогч талуудыг хэрэгцээ шаардлагагэх мэт зүйлс дээр тулгуурладаг. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 7010/17/2012 Эрсдлийн үнэлгээ y Эрсдлийн үнэлгээ гэж эрсдлийг учир шалтгаан, гарах үр дагаварыг тодорхойлох процессыг хэлнэ. Эх сурвалжийн шинжилгээ Чанарын шинжилгээ Тоон шинжилгээ Эх сурвалжийн шинжилгээ Чанарын шинжилгээ а Ч Тоон шинжилгээ Чана Чана 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 71 Эрсдлийн дулааны матриц 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 72 Эрсдлийг тодорхойлох Эрсдлийн үнэлгээ Гол гуван шалтгаан Бодит шалтгаан Бараа материал хоцорч үйлдвэрлэл зогсох Хүний хүчин зүйл Ажилтан, албан хаагчдын санаатай санамсаргүй алдаанууд Байгууллагын шалтгаан Алдаатай буруу шийдвэр, бүтэц зохион байгуулалтын алдаа 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 73 Эх сурвалжийн шинжилгээ 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 74 2. Эрсдлийг үнэлэх y Шийдвэрийн мод – Fault tree analysis Чанарын шинжилгээ 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 75 Positive fault tree analysis Negative fault tree analysis Тоон шинжилгээ 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 76 Fault tree analysis үе шат бүрийн тохиолдох магадлалыг тооцох Fault tree analysis үе шат бүрт хүлээх алдагдлыг тооцох Эрсдлүүдийн хамаарлыг тооцох Тоон шинжилгээ 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 77 Давтамж Хохирлын хэмжээ Олон давтамжтай хохиролбага Цөөн давтамжтай хохиролих Тоон шинжилгээ 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 78 Эрсдэл үүсгэгч хүчин зүйлЧанарын үнэлгээ Оноо 1=бага эрсдэл 10=өндөр эрсдэл Тохиолдох магадлал Хүний хүчин зүйл - ЛуйварДундаж/бага30,3% - 0,5% - Хайнга байдалДундаж51,0% - 2,0% - Дотоод журам зөрчихИх97,0% - 10,0% Техник, технологи - Системийн алдааДундаж40,5% - 1,0% - Программын алдааДундаж/их85,0% - 7,0% - Цахилгаан холбооБага20,1% - 0,3% Хяналт - Загварын эрсдэлИх10> 10,0% - Шилжүүлгийн эрсдэлДундаж62,0% - 3,0% - Бүртгэлийн эрсдэлДундаж/бага30,3% - 0,5% Гадаад хүчин зүйлийн нөлөөлөл - Улс төрийн эрсдэлБага10,0% - 0,1% - Зохицуулалтын эрсдэлДундаж/бага85,0% - 7,0% - Давагдашгүй хүчин зүйлийн эрсдэл Бага20,1% - 0,3% Loss Given Event (LGE and LGER) Copyrigth by Munkhzaya.B © 2012 79 Loss Given Event (LGE and LGER) Copyrigth by Munkhzaya.B © 2012 80 Тоон шинжилгээ 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 81 y Хүлээгдэж буй алдагдлыг тооцохдоо: 1. эрсдлийг тодорхойлогч хүчин зүйл, 2. тохиолдох магадлал, 3. тухайн тохиолдолд учирсан бодит алдагдлын түвшинг ашиглана. EL=EI · PE · LGER Тоон шинжилгээ 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 82 Бизнесийн нэгжАБ Эрсдэл учрах дундаж магадлал0,2%10% Алдагдал учирсан дундаж хэмжээ сая төгрөг 1002 Хүлээгдэж буй эрсдэл сая төгрөг0,20,2 5. Эрсдлийг бууруулах буюу удирдах 1. Эрсдлээс зайлсхийх гэж тухайн эрсдэл үүсгэж болох үйл ажиллагааг явуулахаас татгалзах шийдвэрийн хувилбарыг хэлдэг. 2. Эрсдлийг бууруулах гэж хүлээх алдагдлын хэмжээг бууруулах шийдвэрийг хэлнэ. Эрсдлийг бууруулах шийдвэр гаргахдаа эерэг, сөрөг нөлөөг аль, алийг нь тооцон зохих түвшинд барих нь чухал. Энэ нь зардал үр ашгийн тооцоололд үндэслэгдэнэ. Үүнийг эрсдлийг оновчлох гэж нэрлэдэг. Орчин үеийн програм хангамжууд нь эрсдлийг бууруулах чиглэлээр хөгжиж байгаа. Өмнөх арга зүй нь тоон мэдээг цуглуулахад чиглэгдэж байсан ба зардал ашгийн тооцоонд үндэслэгдэнэ. Аутсорсинг бол эрсдлээ бууруулж буй нэг хэлбэр.(Brown, 2005) Copyright by Munkhzaya.B© 2012 8310/17/2012 5. Эрсдлийг бууруулах буюу удирдах 3. Эрсдлээ бусдад шилжүүлэх гэдэг нь тооцоолсон эрсдлээ бууруулах нэг арга боловч, олох ашгаа бууруулж буй үйл ажиллагаа юм. Тухайн эрсдлийн тохиолдол учрах магадлал өндөр байгаа тохиолдолд гуравдагч этгээдэд өөрийн эрсдлээ шилжүүлэхийг хэлнэ. Даатгалын компани эсвэл аутсорсингийн компанид, хэрэв даатгалын компани нь өөрөө төлбөрийн чадваргүй болсон тохиолдолд эрсдэл анхны этгээддээ шилжин ирэх болно. Зарим тохиолдолд эрсдлийн удирдлага нь тодорхой хэсгүүдэд хуваагддаг. Эрсдлийг хадгалах нөөц нь тухайн нэгдлийг бүхэлд нь хамгаалах, нэгдэлд орж буй бүх талуудыг хамгаалж чадахгүйч нэгдлийг бүхэлд нь хамгаалах зорилготой байдаг. Эдгээр стратегиудыг бүгдийг нь нэгэн зэрэг хэрэгжүүлэх боломжгүй ба байгууллага эрсдлийн менежментийн шийдвэр гаргахдаа зорилгоосоо хамааран заримыг нь сонгох боломжгүй болох юм. Алдагдал хүлээхийг зөвшөөрсөн түвшин буюу ашиг олох түвшин юм. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 8410/17/2012 5. Эрсдлийг бууруулах буюу удирдах 4. Эрсдлийг хадагалах гэдэг нь бага зэрэг эрсдлийг түвшинд хэрэгжих боломжтой гэж үзсэн түвшинд олох ашгийн хэмжээ юм. Бүх төрлийн эрсдлээс зайлсхийх, шилжүүлэх боломжгүй юм. Тиймээс зарим эрсдлийг хүлээн зөвшөөрөх шаардлагатай болно. Энэ нь их хэмжээний, даатгах боломжгүй, байгаль цаг уурын шинжтэй эрсдлүүд орно. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 8510/17/2012 6. Мониторинг ба эргэх холбоо y Орчноо тодорхойлохоос эхлээд эрсдлийг хэмжих, үнэлэх, эрсдлийн менежментийн шийдвэр гаргах, хэрэгжүүлэх гээд бүхий л үе шатуудад хяналт тавих, эргэх холбоотой ажиллах, мониторинг хийх хэрэгтэй. Гадаад болон дотоод орчин хурдацтай өөрчлөгдөх мөн туршлага хуримтлагдахын хирээр, өмнөх эрсдэл учирч алдагдал хүлээсэн тохиолдлууд нэмэгдэхийн хирээр тасралтгүй сайжирч, хөгжиж байдаг. y Эрсдлийн шинжилгээний үр дүнд төлөвлөгөө нь тодорхой давтамжтайгаар шинэчлэгдэж байдаг. Үүнд хоёр үндсэн шалтгаан байна. y Өмнөх нөхцөл байдал одоогийн нөхцөл байдалтай хэр ойрхон байгаа гэдгийг үнэлэх. y Бизнесийн орчинтой холбоотойгоор боломжит эрсдэл ямар түвшинд байгааг үнэлэх. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 8610/17/2012 6. Мониторинг ба эргэх холбоо 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 87 Мониторинг гэж байгууллагын бүхий л түвшинд хийгдэх эрсдлийн хороо болон дотоод аудиторынхяналт, үнэлгээг хэлнэ. Мониторинг хийхдээ KPI болон KRI үзүүлэлтүүдийг түгээмэл ашигладаг. 6. Мониторинг ба эргэх холбоо 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 88 Хүснэгт Эрсдлийн бүртгэлийн хүснэгт Balanced score card Гүйцэтгэлийн үнэлгээ тогтоох -Харилцагч -Дотоод процесс -Инноваци -Санхүү ERM software Програм хангамж ашиглах Стандартад эрсдлийн менежментийн үйл ажиллагаанд дараах үндсэн шалгуурыг тавьдаг. Үүнд: y Үнэ цэнэ бүтээх y Байгууллагын үйл явцын салшгүй хэсэг байх y Шийдвэр гаргалтын хэсэг байх y Тодорхойгүйнөхцөл байдлыг илрүүлдэг байх y Системчлэгдсэн, бүтэцчилэгдсэн байх y Боломжит мэдээлэлд үндэслэсэн байх y Хүний хүчин зүйлийг тооцсон байх y Тунгалаг, ил тод байх y Өөрчлөгддөг, шинэчлэгддэг, өөрчлөлтөнд уян хатан байх y Тасралтгүй хөгжих чадвартай, сайжирдаг байх гэсэн шалгуурыг тавьдаг. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 8910/17/201210/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 90 4. Эрсдлийг тооцох VaR аргачлал Copyright by Munkhzaya.B© 2012 91 Phillipe Jorion-ны тодорхойлсноор: ValueatRisk(VaR)ньөгөгдсөнитгэлцлийнтүвшинд,зах зээлийн хэвийн нөхцөлд, өгөгдсөн мэдээллээс боломжит дээд алдагдлыг тооцоолох хэмжүүр юм. α- итгэлцлийн түвшинд харгалзах утга o- ханшийн өөрчлөлтийн стандарт хазайлт Р- позицийн хэмжээ o o* * P VaR = Эрсдэл тооцох VaR арга 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 92 1. Дельта нормаль (Delta Normal) 2. Түүхийн үүсгэвэр аргачлал (Historical simulation) 3. Монте-Карло аргачлал (Monte Carlo Simulation) 4. Жигнэсэн шаталсан дундажын экспоненциал аргачлал (EWMA) 5. GARCH аргачлал (Generalized autoregressive conditional heteroskedastic) 6. Вариаци-ковариаци аргачлал (Variance- Covarianve) Эрсдэл тооцох VaR аргачлалууд 10/17/2012 Copyright by Munkhzaya.B© 2012 93 VàR òîîöîõ õàìãèéí ýíãèéí àðãà íü äåëüòà íîðìàëü (Delta Normal) àðãàчëàë þì. Ýíý àðãàчëàë íü òóõàéí âàëþòûí õàíøèéí ººðчëºëò¿¿äèéã õýâèéí òàðõàëòòàé áàéäàã ãýæ ¿çäýã áºãººä ñòàíäàðò íîðìàëü òàðõàëòûí ôóíêöûã àøèãëàäàã. Õýâèéí òàðõàëòûí ôóíêöûí õóâüä òîäîðõîé èòãýõ ò¿âøèí (95% áà 99%) äàõü óòãèéí õóâüä õàíøèéí õàìãèéí èõ ººðчëºëòèéã ¿íýëíý. o o* * P VaR = Дельта нормаль VaR аргачлал 10/17/2012 Хэвийн тархалтийн муруй Copyright by Munkhzaya.B© 2012 9410/17/2012 Copyright by Munkhzaya.B© 2012 95 y P – Хувьцааны зах зээлийн үнэ y α – Хэвийн тархалтанд муруйнитгэлцлийн түвшинд харгалзах утга y Итгэх магадлал 99% α=2.33 y Итгэх магадлал 95% α=1.65 y o - Хувьцааны индексийн өөрчлөлтийн стандарт хазайлт o o× × =P VaR Хувьцааны зах зээлийн эрсдэл 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 96 y Жишээ нь: 2 сарын 16-ны өдөр 5,500,000 сая төгрөгийн хувьцаатай байсан гэж үзвэл 2 сарын 17 өдөр гэхэд хувьцааны үнийн өөрчлөлтөөс хүлээх алдагдлын хэмжээг 95%-ийн итгэх магадлалын түвшинд тооц. y Үүнд: Хувьцааны үнийн өөрчлөлтийн стандарт хайзайлт 0,02217. Хувьцааны зах зээлийн эрсдэл 10/17/2012 Copyright by Munkhzaya.B© 2012 97 75 . 192 , 201 02217 . 0 65 . 1 00 . 000 , 500 , 5 = × × = × × = o o P VaR Хувьцааны зах зээлийн эрсдэл y 5.5 сая төгрөгийн позицоосоо 201,2 мянган төргөгийг алдана гэдгийг 95%-ийн магадлалтайгаар хэлж чадна. y N өдрийн боломжит алдагдлын хэмжээг дараах бадлаар тооцно. N VaR VaR × = 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 98 Энэхүү арга нь ашиг алдагдлын хийсвэр тархалтыг үүсгэхдээ өнгөрсөн түүхийн хугацаанд гарсан үнийн бодит өөрчлөлтийг ашигладаг учраас “historical simulation” буюу “түүхийн үүсгэвэр” хэмээх нэрийг авсан байна. Түүхийн үүсгэвэр VaR аргачлал 10/17/2012 Copyright by Munkhzaya.B© 2012 99 Тус аргачлалын гол таамаглал нь ирээдүйд болох харьцангуй өөрчлөлтийн тархалт нь түүний өнгөрсөн үеийн тархалттай ижил байна гэж үздэг. Гол аргачлал нь хүртлэх хугацааны цувааны өнгөрсөн үеийн квантилийг ашиглан өгөгдсөн итгэх завсарт VaR-ыг тооцдог.Энэхүү аргачлалын тооцооллыг томъёолбол Түүхийн үүсгэвэр VaR аргачлал ( ) ( ) { } ( ) ( ) m t j t m j m t j t m j t y y w m HS VaR 1 1 1 1 , = ÷ = ÷ ) ` ¹ ¹ ´ ¦ ÷ ÷ = = = o o o o o { } 1 1 ÷ = ÷ T t j t y o 10/17/2012 Монте-Карло VaR аргачлал y Монте-Карло аргачлалаар түүвэр зохиож багцийн эрсдлийн тооцоолж буй хугацааны үеийн тархалтыг олох замаар эрсдлийг тооцоолдог. Тус аргачлал нь геометр Броуны хөдөлгөөний стохастик дифферанциал тэгшитгэл дээр тулгуурладаг бөгөөд стохастик процесс нь байна. энд W –нь стандарт Wiener процесс. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 100 dW dt Y dY o µ + = 10/17/2012 Монте-Карло VaR аргачлал y Стандарт Wiener процессыг стандарт нормаль тархалттай санамсаргүй хэмжигдэхүүнээр илэрхийлдэг. Дээрх тэгшитгэлээс Монте-Карло аргачлалаар VaR тооцоолохерөнхий тэгшитгэлийг бичвэл Энд нь (0,1)-н хооронд нормчлогдсон хэвийн тархалттай санамсаргүй хэмжигдэхүүн. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 101 ( ) t z t Y Y t t t t t A + A = A ÷ ÷ ÷ 1 1 1 o µ 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 102 y P – Тогтмол орлоготой үнэт цаасны зах зээлийн үнэ y MD - Засварлагдсан ЖДХ y α – Хэвийн тархалтанд муруйнитгэлцлийн түвшинд харгалзах утга y Итгэх магадлал 99% α=2.33 y Итгэх магадлал 95% α=1.65 y o- ТОҮЦ-ны өгөөжийн өөрчлөлтийн стандарт хазайлт o o× × × = MD P VaR ) R 1 /( D MD + = Тогтмол орлоготой үнэт цаасны зах зээлийн эрсдэл 10/17/2012 y 50,000,000 төгрөгийн 10%-ийн купонтой, 5 жилийн хугацаатайба4,21жилийнжигнэсэндундаж хугацаатайбондтойбайсангэжүзвэл2сарын17 өдөргэхэдбонäынөгөөжийнөөрчлөлтөөсхүлээх алдагдлынхэмжээг95%-ийнитгэхмагадлалын түвшинд тооц. y Үүнд:бондынөгөөжийнөөрчлөлтийнстандарт хайзайлт 0,00125 байсан. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 103 Жишээ 10/17/2012 50саятөгрөгийнбондоосоо394,687.50төгрөгалдана гэдгийг 95%-ийн магадлалтайгаар хэлж чадна. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 104 50 . 687 , 394 00125 . 0 65 . 1 1 . 0 1 21 . 4 00 . 000 , 000 , 50 = × × | . | \ | + × = × × × = o o MD P VaR Жишээ 10/17/2012 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 105 5. Багцын эрсдэл тооцох Copyright by Munkhzaya.B© 2012 106 VaRтөгрөг Гадаад валют Алт Бонд Хувьцаа 1,769,883.16 381,810,00 394,687.50 201,192.75 Undiversified VaR2,747,573.41 Багцын эрсдлийн тооцоололт 10/17/2012 Copyright by Munkhzaya.B© 2012 107 y = Багцийн VaR y = 1-р хөрөнгийн VaR y = 2-р хөрөнгийн VaR y = 3-р хөрөнгийн VaR ) 2 ( ) 2 ( ) 2 ( 2 3 2 , 3 3 1 3 , 1 2 1 2 , 1 2 3 2 2 2 1 VaR VaR VaR VaR VaR VaR VaR VaR VaR VaR p × × × + × × × + × × × + + + = µ µ µ 1-р хөрөнгө 2-р хөрөнгө 3-р хөрөнгө 1-р хөрөнгө - 2-р хөрөнгө - 3-р хөрөнгө - 2 , 1 µ 3 , 1 µ 3 , 2 µ Багцын эрсдлийн тооцоололт 10/17/2012 y Дээрх 4 хөрөнгийн хувьд VaR p -г тооцож үзье. Хөрөнгүүдийн корреляцийн матриц нь дараах байдалтай байсан. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 108 USD/MNTАлтБондХувьцаа USD/MNT-0.1306-0.20362-0.44091 Алт-0.1720.32652 Бонд-0.15615 Хувьцаа- Жишээ 10/17/2012 Copyright by Munkhzaya.B© 2012 109 35 . 073 , 783 , 1 ) 75 . 192 , 201 50 . 687 , 394 15615 . 0 2 ( ) 75 . 192 , 201 00 . 810 , 381 32652 . 0 2 ( ) 50 . 687 , 394 00 . 810 , 381 172 . 0 2 ( ) 75 . 192 , 201 16 . 7698883 , 1 ) 44091 . 0 ( 2 ( ) 50 . 687 , 394 16 . 7698883 , 1 ) 20362 . 0 ( 2 ( ) 00 . 810 , 381 16 . 7698883 , 1 1306 . 0 2 ( 75 . 192 , 201 50 . 687 , 394 00 . 810 , 381 16 . 7698883 , 1 2 2 2 2 = × × × + + × × × + + × × × + + × × ÷ × + + × × ÷ × + + × × × + + + + + = p VaR 2 саын 17 өдөр гэхэд хамгийн ихдээ 1,783,073.35 төгрөгийг зах зээлийн өөрчлөлтөөс алдана гэдгийг 95%-ийн магадлалтайгаар хэлж чадна. Энэ ньхөрөнгөтусбүрээсхүлээхалдагдлаасбагабайгаабуюуүүнийг diversified VaR гэнэ. Жишээ 10/17/2012110 VaR аргын давуу ба сул тал Давуу тал: y VaR нь ирээдүйд алдаж болох алдагдлыг хэмждэг y Нийт эрсдлийг нэг тоогоор илэрхийлдэг y VaR утгуудыг бодит ашиг алдагдалтай харьцуулж болдог y Банк санхүүгийн зах зээлд маш өргөн хэрэглэгддэг гэх мэт Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012 111 VaR аргын давуу ба сул тал Сул тал: y VaR-ын өгөгдлүүд нь өнгөрсөн хугацаанд хамаарагддаг тул ирээдүйг оновчтой илэрхийлэх албагүй. y VaR нь бодит эрсдлийг ихээр эсвэл багаар тооцох талтай. y Санхүүгийн хэрэгслүүдийн үнийн өөрчлөлтийн хоорондын коррелиаци хугацааны туршид тогтвортой эсэх нь маргаантай. y Зах зээлийн үнийн огцом өөрчлөлтөнд эрсдлийг бодиттой илэрхийлж чаддаггүй. y Зарим тохиолдолд мэдээллийн цар хүрээнээс хамаараад нүсэр ажил хийгдэх магадлалтай зэрэг юм. Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 112 y 1960-1970 City банк анх хэрэглэсэн. y 1996 онд Basel хороо боловсронгуй болгосон. y 1998 оноос АНУ банкууд ашиглах болсон. y Монголд ХХБ анх 2004 онд ашигласан. VaR аргын хэрэглээ 10/17/2012 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 113 6. Буцаан тестлэх Буцаан тестлэх y VaR-ын загварыг хэрэглэхдээ түүнийг үр дүнг заавал батлах хэрэгтэй. VaR-ыг батлах аргын нэг нь VaR-ын тооцоололтыг буцаан шалгах (Backtesting) ба энэ нь VaR-ын тооцоололтын бодит алдагдалтай харьцуулан шалгадаг. Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012114 VaR-ын тооцоололтын хугацааны цуваа -.6 -.4 -.2 .0 .2 .4 .6 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 PROUSD VARLONGUSD VARSHORTUSD -8 -4 0 4 8 12 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 PROXAU VARLONGXAU VARSHORXAU Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012115 Базелийн хорооноос VaR-ын тооцоололтыг буцаан шалгах зөвлөмж VaR Итгэлцлийн түвшин Тооцооллоос хэтэрсэн алдаа N хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй байх нөхцөл T=255 өдөрT=510 өдөрT=1000 өдөр 99%N < 71 < N < 114 < N < 17 97,5%2 < N < 126 < N < 2115 < N < 36 95%6 < N < 2116 < N < 3637 < N < 65 92.5%11 < N < 2827 < N < 5159 < N < 92 90%16 < N < 3638 < N < 6581 < N < 120 Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012116 Copyright by Munkhzaya.B© 2012 БүсТооцсон алдагдал бодит дүнгээс хэтэрсэн тоо ҮржүүлэгчӨсөн нэмэгдэх магадлал Ногоон Бүс0 1 2 3 4 3.00 3.00 3.00 3.00 3.00 8.11% 28.58% 54.32% 75.81% 89.22% Шар Бүс5 6 7 8 9 3.40 3.50 3.65 3.75 3.85 95.88% 98.63% 99.60% 99.89% 99.97% Улаан бүс10 буюу түүнээс дээш4.0099.99% Ìîíãîëáàíêíààñ VaR-ын тооцоололтыг буцаан шалгах зөвлөмж Хүснэгтэд зах зээлийн эрсдэлийг дотоод загварын аргаар тооцох үед загварыг буцаажшалгахадашиглахногоон,шар,улаанбүсийгтодорхойлов.Дээрх хязгаарууднь250ажиглалттайүедашиглагдахбөгөөдажиглалтынтоо250-аас ялгаатайүедшарбүсөсөннэмэгдэхмагадлал95хувиасбагагүйбаЙхутгад харгалзахбөгөөдулаанбүсөсөннэмэгдэхмагадлал99.99хувиасбагагүйбайх утгад харгалзана. 10/17/201211710/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 118 7. Стресс тест y Stress testing арга нь өнгөрсөн үед зах зээлд гарч байсан огцом өөрчлөлтүүд дахин давтагдана гэж үзээд эрсдлийн тооцоололтыг хийдэг. y Харин Scenario Analysis арга нь зах зээлд нөлөөлөгч хүчин зүйлсүүд тухайн үед ямар хандлагатай байгаагаас шалтгаалан судлаач өөрөө таамаглал дэвшүүлэн эрсдлээ тооцдог. Стресс тест ба сценари анализ Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012119 Стресс тест ба сценари анализ y Стресс тест гэдэг нь зах зээлийн огцом хэлбэлзэлтэй нөхцөлд ханшийн өөрчлөлт ямар байхыг тооцон гаргадаг арга юм. y Базелийн хорооноос Стресс тест хийх зөвлөмж y Энгийн мэдрэмтгий байдлыншинжилгээ y Сценари анализийн шинжилгээ y Хамгийн их алдагдлын шинжилгээ y Экстремум утгын шинжилгээ Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012120 Стресс тест ба сценари анализ №АргуудСтресс тестийн Үр дҮн 1Энгийнмэдрэмтгий байдлыншинжилгээ Эрсдлийннэгхүчинзүйлээсхамаарчнэгболон түүнээсдээшогцомөөрчлөлтөөсшалтгаалжбагцийн үнэлгээ өөрчлөгдөх 2Сценари анализ (Таамаглажбуйболон түүхийн) Хэрэвтодорхойлонгаргасансценариньтохиолдоход багцын үнэлгээ өөрчлөгдөх 3Хамгийн их алдагдалӨнгөрсөнүедтохиолдожбайсанхамгийнмуу сценарийг тохиолдоно гэж үзэж багцаа үнэлэнэ. 4Экстремум утгын онол /EVT/ Экстремумутгынонолоортархалтүүсгэжбагцаас хүлээх алдагдлыг тодорхойлно. Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012121 Энгийн мэдрэмтгий байдлын шинжилгээ yХудалдаа хөгжлийн банкны эрсдлийн менежер энэ аргыг хэрэглэхийг санал болгосон 1 . y Голлох валютын ханшийн хөдөлгөөн 6%/ам.долларын эсрэг/ y Бусад валютын ханшийн хөдөлгөөн 20% /ам.долларын эсрэг/ y Төгрөг ам.долларын ханшийн хөдөлгөөн10% y Ам.долларын эсрэг алт, мөнгөний ханшийн хөдөлгөөн 10% 1 Ìîíãîëáàíê, “å“ ººí 2008” ç Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012122 ë Í ê ÷% 11987.10.19Í -2.20 21990 À -3.4 31990.08.03ì -0.90 41991-2ì -2.7 51994ê î-À -5.6 61992ERM-4.2 71995.01.23í *-1.00 81997.10.27-1.90 91998.08.27ë ¿ -3.80 101999ç -3.6 112001.09.11ê î- -2.6 122002-1.8 132008í -4.8 Сценари анализийн шинжилгээ Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012123 Хамгийн их алдагдалын шинжилгээ yЭнэ арга нь өмнөх түүхэн мэдээлэл дээр үндэслэдэг бөгөөд хамгийн ихдээ ямар хэмжээний алдагдал хүлээж байсан гэдгийг нь тогтоогоод тийм хэмжээний өөрчлөлт болбол ямар хэмжээний алдагдал хүлээж болохыг тооцон гаргадаг арга юм. Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012124 Экстремум утгын шинжилгээ y Сонгон авсан хугацааны цувааны хувьд тухайн сарын хамгийн бага утгыг түүж аваад түүн дээрээ үндэслэж Хоскинг (Hosking 1985) аргаар үнэлэж стресс үйл явдал болох ханшийн огцом өөрчлөлтийг тооцоолсон болно. ( ) ( ) | | { } t o t o | o n n n n VaR y ÷ ÷ ÷ ÷ = = 1 ln 1 * 2 9554 . 2 8590 . 7 c c+= t ( ) ( ) | | t t t o ÷ ÷+ I = 2 1 1 2 l n ( ) | | 1 1 1 ÷ + I | . | \ | + = t t o | l n “ “ ¿ “ Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012125126 -0.06 -0.04 -0.02 0 Jan-2003 Jan-2004 Jan-2005 Jan-2006 Jan-2007 Jan-2008 JPY/MNT Min GEV99% GEV99.5% USD/MNT GEV харьцуулсан график -0.006 -0.004 -0.002 0 Jan-2003Jan-2004Jan-2005Jan-2006Jan-2007Jan-2008 Ө ө р ч л ө л т и й н х у в ь USD/MNT MinGEV 99%GEV 99.5% 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 127 -0.06 -0.04 -0.02 0 Jan-2003 Jan-2004 Jan-2005 Jan-2006 Jan-2007 Jan-2008 CHF/MNT Min GEV99% GEV99.5% -0.06 -0.04 -0.02 0 Jan-2003 Jan-2004 Jan-2005 Jan-2006 Jan-2007 Jan-2008 GBP/MNT Min GEV99% GEV99.5% 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 128 -0.06 -0.05 -0.04 -0.03 -0.02 -0.01 0 Jan-2003 Jan-2004 Jan-2005 Jan-2006 Jan-2007 Jan-2008 EUR/MNT Min GEV99% GEV99.5% -0.01 -0.005 0 Jan-2003 Jan-2004 Jan-2005 Jan-2006 Jan-2007 Jan-2008 CHY/MNT Min GEV99% GEV99.5% 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 129 -0.03 -0.02 -0.01 0 Jan-2003 Jan-2004 Jan-2005 Jan-2006 Jan-2007 Jan-2008 RUB/MNT Min GEV99% GEV99.5% -0.15 -0.1 -0.05 0 Jan-2003 Jan-2004 Jan-2005 Jan-2006 Jan-2007 Jan-2008 XAU/MNT Min GEV99% GEV99.5% 10/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 201210/17/2012Copyright by Munkhzaya.B© 2012 130 8. Уламжлагдсан зах зээлийн хэрэгслийг эрслдлийн удирдлагад ашиглах нь y Уламжлагдсанзахзээлийнхэрэгсэлньсанхүүгийн хэрэгсэлбатүүнийүнэньхувьцааэсвэлвалютгэх мэтхөрөнгүүдээсуламжилсанүнэцэнээр тодорхойлогддог. 1. Форвард 2. Фьючерс 3. Опцион 4. Своп зэрэг хэрэгслүүд багтана. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Уламжлагдсан зах зээлийн хэрэгслүүд 10/17/2012131 y Уламжлагдсанзахзээлийнхэрэгслийг арилжаалагдажбуйзахзээлээсньхамааруулж2 ангилалд хувааж болно. ` Лангууны арын зах зээл ` Лангууныарынзахзээлийндеравативууднь2талынхооронд шууд арилжаалагддаг, өөрөөр хэлбэл дунд нь ямар нэг зуучлагч байхгүй. ` Биржийн зах зээл ` Биржээрарилжаалагддагуламжлагдсанзахзээлийнхэрэгслүүд ньзуучлагчаардамжинарилжигдана.Арилжаандоролцогч талуудаас зуучлагч өөрийн ашгийг авдаг. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Уламжлагдсан зах зээлийн хэрэгслүүд 10/17/2012132 Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Sourse:http://en.wikipedia.org/wiki/File:Total_world_wealth_vs_total_ world_derivatives_1998-2007.gif 10/17/2012133 y Тодорхой хэмжээний үнэт цаасыг тодорхой хугацааны дараа урьдчилан тохирсон үнээр арилжих хэлцэлийг форвард гэрээ гэнэ. y Гэрээг төлбөрийн хугацаагаар нь 2 ангилдаг. 1. Хугацаандаа буюу хатуу тогтоосон форвард гэрээ 2. Тодорхой хугацааны дараа сонголт хийх боломжтой форвард гэрээ Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Форвард хэлцэл 10/17/2012134 y Фьючерсийн хэлцлүүд нь форвард хэлцлүүдтэй ижил буюу хоёр тал хөрөнгийг ирээдүйд урьдчилан тохиролцсон үнээр худалдах, худалдан авах хэлцэл юм. y Форвард хэлцлүүдээс ялгаатай тал нь фьючерсийн хэлцлүүд нь CME, COMEX болон NYMEX зэрэг зохион байгуулалттай бирж дээр арилжаалагддаг. y Худалдааг аюулгүй, үр дүнтэй явуулахын тулд бирж дэх гэрээнүүд стандартчилагдсан байдаг. y Мөн фьючерсийн гэрээний онцлог нь уг гэрээг хийж буй хоёр тал бие биенээ мэдэх албагүй байдаг. y Харин биржийн тогтолцоо нь хоёр талд гэрээ хүчин төгөлдөр явагдах болно гэсэн баталгааг олгодог. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Фьючерсийн гэрээ 10/17/2012135 Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Фьючерсийн зах зээл дээрх суурь хөрөнгүүд (underlying assets) Санхүүгийн хөрөнгө Үнэт цаас Индекс Валютууд Бүтээгдэхүүн Түүхий эд 10/17/2012136 y Фьючерсийн гэрээ нь форвардын гэрээтэй төстэй боловчдараах зүйлсээр ялгаатай. y Зах зээлийг тодорхойлогч байх y Гэрээний хувьд стандартчилагдсан байх y Зах зээл нь стандартчилагдсан байх y Форвардын гэрээтэй харьцуулахад үүргээ биелүүлэхгүй байх эрсдэл бага Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Фьючерсийн гэрээ 10/17/2012137 y Хеджинг (hedging) гэдэг нь зах зээл дээрх эрсдэл өндөртэй хөрөнгийг санхүүгийн үүсмэл хэрэгслийг ашиглан үнэ, ханшийн эрсдэлээс хамгаалахыг хэлнэ. y Өөрөөр хэлбэл, хеджинг хэрэгсэл гэж худалдан авалт ба борлуулалтын дунд үед ханшийн хэлбэлзлийн нөлөөллийг бууруулах зорилготой арилжааны гэрээг хэлнэ. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Хеджинг гэж юу вэ? 10/17/2012138 1. Урт хеджи (long hedge), 2. Богино хеджи (short hedge) ба y Эдгээр хеджи тус бүр нь тухайн хөрөнгө оруулагчийн цорын ганц худалдааны хэрэгцээг хангадаг. Хеджийг дотор нь хөрөнгийг эзэмшиж байгаа байдлаар нь богино хеджи, урт хеджи гэж ангилан авч үздэг. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Хеджингийн төрлүүд 10/17/2012139 y Хөрөнгө оруулагчид тодорхой төрлийн хөрөнгийг (үнэт цаас, валют, шатахуун) ирээдүйд худалдан авах хэрэгцээ зайлшгүй үүсэх бөгөөд ирээдүйн үнийн өсөлтөөс сэргийлж өнөөдөр үнээ тогтоон ирээдүйд худалдаж авах гэрээг хэлнэ. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Урт хеджи (long hedge), 10/17/2012140 y Уг төрлийн хеджи нь ирээдүйд борлуулахаар төлөвлөсөн их хэмжээний хөрөнгийн багц (зэс, алт) эзэмшиж буй хөрөнгө оруулагч уг хөрөнгийг зах зээлд арилжаалах өдөр хүртэлх үнийн бууралтаас сэргийлж өнөөдөр ирээдүйн үнээ тогтоон худалдах гэрээг хэлнэ. Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Богино хеджи (short hedge), 10/17/2012141 1. Хэрэгцээгээ зөв тодорхойлох 2. Хэджингийн стратегийн боломжит энгийн хувилбарыг сонгох 3. Стратрегийн зорилтыг дэлгэрэнгүй, нарийн тодорхойлох 4. Бүх хэджингийн зардлыг гаргах 5. Бүртгэл, үнэлгээний стандартыг бий болгох 6. Хэджинг хийх талаар мэрэгшсэн, туршлагатай санхүүгийн байгууллагаас байнга зөвлөгөө авах буюу мэргэжилтэнг ажиллуулах 7. Хэджинг хийгдэх үе шатууд дахь мөнгөн урсгалыг зөв зохистой удирдах 8. Хэджинг нь үргэлж ашигтай байдаггүйг үргэлж анхаарах 9. Тогтвортой бөгөөд таамаглахуйц ханшийг бий болгох нь зарим тохиолдолд хэрэглэгчид болон худалдан авагчидад урт хугацааны дарамт бий болгодог 10. Санхүүгийн хэрэгслүүдийг ашиглан хэджинг хийх зардал нь уламжлалт биет гэрээ болон хадгалалт хийх зардлаас бага байдаг 11. Ямар хэмжээгээр хэджинг хийх, ямар хэрэгслийг сонгох вэ гэдэг нь маш нарийн, төвөгтэй асуудал бөгөөд ханшийн хэлбэлзэлтэй адил үр дагаварыг урьдчилан таамаглах боломжгүй 12. Хеджинг хийхэд мэргэжлийн, өндөр бэлтгэгдсэн, боловсон хүчин зайлшгүй чухал Copyright by Munkhzaya.B© 2012 Хеджи хийхэд анхаарах зүйлс 10/17/2012142