Gustave Schlumberger
Renald z Châtillon książę Antiochii, senior łacińskiej Zajordanii
OŚWIĘCIM 2016
Tytuł oryginału: Renaud de Châtillon, Prince d’Antioche, seigneur d’Outre-Jourdain 1898 © Copyright Oświęcim 2016 Wszelkie Prawa Zastrzeżone © All rights reserved
Tłumaczenie: Karol Polejowski Redakcja: Michał Swędrowski Redakcja techniczna: Mateusz Bartel
Strona internetowa wydawnictwa: www.napoleonv.pl Kontakt:
[email protected]
Numer ISBN: 978-83-65652-94-2
Spis treści Przedmowa do wydania polskiego . Rozdział I
. . . . . . . . . . . . .
7
Pochodzenie Renalda z Châtillon. Jego wyjazd na Wschód w szeregach krucjaty Ludwika VII i udział w oblężeniu Askalonu w 1153 r. Małżeństwo Renalda w księżniczką Konstancją z Antiochii i objęcie władzy książęcej. Zdobycie Askalonu przez armię królewską pod dowództwem króla Baldwina III w sierpniu 1153 r. Opis Antiochii w czasach Renalda z Châtillon. Pierwszy okres jego rządów i walka przeciwko Nur ad-Dinowi, atabegowi Aleppo. Portret tego znakomitego przeciwnika łacinników ze Wschodu. Konflikt między Renaldem i Amalrykiem, patriarchą Antiochii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
Toros z Armenii i jego podboje w Cylicji oraz wojna z Manuelem Komnenem. Wyprawa Renalda z Châtillon przeciwko Torosowi na prośbę cesarza bizantyjskiego. Zerwanie między Renaldem a Manuelem. Książę Antiochii plądruje Cypr. Walki Franków z Nur ad-Dinem i ich klęska w czerwcu 1157 r. Oblężenie Szajzaru i Harencu . . . . . . . .
39
Niespodziewane przybycie cesarza Manuela Komnena do Cylicji i poddanie się Torosa. Manuel przygotowuje się do wywarcia zemsty na księciu Antiochii. Upokorzenie Renalda z Châtillon w cesarskim obozie w Mamistrze. Spotkanie Manuela z królem Baldwinem III. Przyjęcie Manuela w Antiochii wiosną 1159 r. Festyny, turnieje i polowania. Wypadek króla Baldwina III. Cesarz i książęta frankijscy decydują o marszu na Aleppo. Nur ad-Din udaremnia to zagrożenie, uwalniając więzionych chrześcijan. Odwrót armii frankijskiej. Wydarzenia towarzyszące powrotowi cesarza Manuela do swego państwa . . . . . . . . .
55
W czasie powrotu z wyprawy łupieżczej w listopadzie 1160 r. Renald z Châtillon zostaje wzięty do niewoli przez namiestnika Aleppo Madżd ad-Dina, brata Nur ad-Dina. W łańcuchach zostaje odstawiony do miasta, gdzie pozostaje prawie 16 lat. Opis jego smutnej niewoli. W 1164 r. Renald widzi przybycie do Aleppo swego pasierba, księcia Boemunda z Antiochii, i innych wodzów chrześcijańskich, wziętych do niewoli w czasie pogromu pod Harencem. W 1176 r. Renald zostaje uwolniony i wraca do Antiochii, gdzie rządzi jego pasierb Boemund III, syn z pierwszego małżeństwa Konstancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
79
Rozdział II
Rozdział III
Rozdział IV
4
Spis treści
Rozdział V
Rzut oka na historię księstwa Antiochii podczas niewoli Renalda z Châtillon. Renald, książę bez ziemi, udaje się do Jerozolimy na spotkanie z królem Baldwinem IV, który zezwala na jego ślub z wdową po ostatnim księciu Keraku i Montréalu i czyni go dziedzicem tych ziem. Niebezpieczne położenie Łacinników spowodowane objęciem władzy przez Saladyna. Znaczenie twierdz Keraku i Montréalu dzięki ich położeniu na drodze z Egiptu do Syrii. Historia oraz opis księstwa i jego głównych twierdz. Renald z Châtillon w 1176 r. obejmuje swoje nowe ziemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
89
Renald z Châtillon w Keraku. Muzułmańskie próby zdobycia zamków Kerak i Montréal. Nieszczęścia Królestwa Jerozolimy. Choroba króla Baldwina IV, który wobec odmowy hrabiego Flandrii powierza Renaldowi najwyższe dowództwo obrony przed Saladynem. Zwycięstwo pod Montgisard. Zdobycie przez Saladyna fortu przy Brodzie Jakuba. Król oddaje rękę swojej siostry Sybilli Gwidonowi z Lusignan. Śmierć cesarza Manuela Komnena. Renald, ignorując rozejm, zdobywa karawanę idącą z Damaszku. Ścigany przez namiestnika Damaszku Faruka-Szacha, unika klęski i zachowuje łup. Saladyn bezskutecznie żąda zadośćuczynienia za ten atak i nakazuje splądrowanie terenów należących do Renalda, pomimo mobilizacji armii królewskiej (1182) . . . . . . .
113
Wyprawa Renalda z Châtillon na Morze Czerwone w 1182 r. w celu splądrowania Mekki i Medyny. Przebieg wyprawy. Przybycie floty egipskiej pod dowództwem admirała Lulu. Ostateczna klęska Franków
127
Oddziały seniora Keraku zostają pobite i zniesione przed oddziały przednie Saladyna pod Ajn Dżalut. Pierwsze oblężenie Keraku przez Saladyna, który przybywa pod twierdzę w dniu zaślubin pasierbicy Renalda z Onufrym IV z Toronu (listopad 1183 r.). Zajęcie przez Saracenów dolnego miasta przylegającego do twierdzy. Wobec zbliżania się armii królewskiej Saladyn zwija oblężenie. Wiosną roku następnego rozpoczyna się drugie oblężenie Keraku. Ponowne przybycie armii królewskiej zmusza wodza muzułmańskiego do odstąpienia. Śmierć Baldwina IV. Jego następca, mały Baldwin V, umiera niedługo potem. Burzliwe objęcie tronu przez królową Sybillę i jej męża Gwidona z Lusignan. Pierwszoplanowa rola seniora Keraku w wydarzeniach tego okresu. Zerwanie relacji między królową i jej mężem a hrabią Trypolisu. Renald, łamiąc po raz kolejny obowiązujący rozejm, napada na karawanę idącą z Mekki i bierze do niewoli siostrę Saladyna. Wściekłość sułtana, który przysięga Renaldowi śmierć ze swej ręki . . . . . . . . .
139
Rozdział VI
Rozdział VII
Rozdział VIII
Spis treści
5
Rozdział IX
Wiosną 1187 r. Saladyn na czele całej armii rozpoczyna wojnę. W jej trakcie sułtan plądruje terytorium Keraku i Szubaku. Jego syn Malik al-Afdal na czele 7 tysięcy kawalerii i za zgodą hrabiego Trypolisu najeżdża terytorium Tyberiady. Klęska chrześcijan u źródeł Seforii. Król Gwidon, pogodzony z hrabią Trypolisu, zwołuje w tym miejscu armię, jakiej do tej pory nie widziało zamorskie królestwo. Saladyn ponownie opuszcza Damaszek i przechodzi granicę na czele armii o wiele liczniejszej od armii Franków. W celu zmuszenia ich, aby zrezygnowali z działań obronnych, atakuje Tyberiadę. Rada wojenna baronów frankijskich w Seforii. Za radą wielkiego mistrza Templariuszy król decyduje się na wymarsz na spotkanie wroga. Po nocy spędzonej pod bronią armia chrześcijańska rusza w drogę pod palącym słońcem. Radość Saladyna, kiedy otrzymuje tę wiadomość. Odwaga opuszcza wojowników frankijskich. Nowa narada wojenna. Kolejna straszna noc armii chrześcijańskiej, cierpiącej z pragnienia i od nieustannych ataków muzułmańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
157
Bitwa pod Hittinem 4 lipca 1187 r. Po dokonaniu cudów waleczności umierający z pragnienia Frankowie osaczeni na wzgórzu, zostają zmuszeni do poddania się. Kompletna klęska armii chrześcijańskiej. Król i książęta łacińscy, wzięci do niewoli, zostają odstawieni do Saladyna, który własnoręcznie zabija Renalda z Châtillon, po uprzednim wymienieniu jego zbrodni. Następstwa zwycięstwa Saladyna. Twierdze senioratu Zajordanii wpadają w jego ręce w ciągu dwóch następnych lat. Pieczęć Renalda z Châtillon, księcia Keraku i Montréalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
171
Bibliografia
191
Rozdział X
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przedmowa do wydania polskiego
P
ostać Renalda z Châtillon (ok. 1120-1187), krzyżowca II krucjaty (1147-1149), księcia Antiochii (1153-1160/1161) i seniora łacińskiej Zajordanii (1175-1187), od lat cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem nie tylko historyków, ale i odbiorców kultury masowej. Ci pierwsi próbują odpowiedzieć na pytanie, kim był Renald i jaką rolę odegrał w dziejach państw łacińskich w Palestynie i Syrii przed 1187 r. Ci drudzy z kolei czerpią swoją wiedzę głównie z literatury popularnej i filmu. O ile w świadomości masowej – nie ukrywajmy, głównie za sprawą filmu Kingdom of Heaven, w reżyserii Ridleya Scotta z 2005 r. – Renald funkcjonuje jako postać na poły demoniczna i sprawca upadku Królestwa Jerozolimy pod koniec XII w., o tyle historycy są bardziej wstrzemięźliwi w kreowaniu jednowymiarowego obrazu tego Franka. Praca Gustave’a Schlumbergera, którą oddajemy do rąk czytelników, była pierwszą biografią Renalda, w której autor wykorzystywał znane wówczas źródła, zarówno łacińskie, jak i muzułmańskie czy ormiańskie. Francuski historyk wykreował więc obraz Renalda z Châtillon jako typowego przedstawiciela frankijskich krzyżowców w Outremer w XII w. Z jednej strony nie kryje podziwu dla jego energii i dokonań, z drugiej zaś czyni go jeśli nie głównym winowajcą, to na pewno współwinnym klęski pod Hittinem (4 lipca 1187 r.). Pomimo upływu kilkudziesięciu lat od pierwszego wydania biografii seniora Zajordanii niewiele jesteśmy w stanie dodać do opisu zaproponowanego przez Gustave’a Schlumbergera. I chociaż rozporządzamy tymi samymi źródłami, to jesteśmy w stanie wycieniować obraz naszego bohatera. Wiemy więc, że był sprawnym i zręcznym władcą Antiochii, a jego zdolności dowódcze nie odbiegały zbytnio od umiejętności innych władców łacińskich czy ich lenników. Długoletnie więzienie w Aleppo dało mu konieczną, głęboką wiedzę
8
Przedmowa do wydania polskiego
o świecie jego wrogów, którą to wiedzę z powodzeniem wykorzystywał jako senior Keraku, Montréalu i Hebronu. Jego wojny z Saladynem, w tym wyprawa na Morze Czerwone, stanowiły dowód jego talentów i energii. Obecnie duża grupa historyków, w tym piszący te słowa, jest skłonna zaakceptować fakt, że wojna z 1187 r. była nieunikniona, ponieważ Saladyn nie zamierzał przedłużać rozejmu podpisanego z Łacinnikami. Działania Renalda były co najwyżej wygodnym pretekstem dla Saladyna do zerwania pokoju i wszczęcia wojny. Zresztą warunki władcy muzułmańskiego przedstawione frankijskiemu królowi były z punktu widzenia tego drugiego po prostu nie do zaakceptowania. Śmierć Renalda z rąk Saladyna była w moim przekonaniu koniecznym elementem budującym legendę seniora Zajordanii jako winnego wojny. Nie ulega wątpliwości, że „czarną” legendę Renalda zbudowali historycy wypraw krzyżowych, jak np. Steven Runciman, który w ponurych barwach odmalował postać Renalda. Ten właśnie wzorzec postaci byłego księcia Antiochii został utrwalony w filmie Ridleya Scotta. Na dodatek, obok seniora Zajordanii jako sprawcy upadku Królestwa Jerozolimy występują często Templariusze, a zwłaszcza ówczesny wielki mistrz zakonu Gerard z Ridefort. I znowu należy stwierdzić, że obraz taki, a więc obraz czarno-biały, niewiele ma wspólnego z ówczesną rzeczywistością. Dla kronikarzy z przełomu XII i XIII w. to właśnie Renald i Templariusze byli bohaterami, a Rajmund, hrabia Trypolisu, był postrzegany jako zdrajca, wchodzący w sojusz z zawziętym wrogiem chrześcijan. Co ciekawe, Gustave Schlumberger zdaje się być tutaj ostrożny w ferowaniu wyroków i chociaż można mu zarzucić, że nie dość szczegółowo przeanalizował dostępne źródła, to jednak nie zmienia ich wymowy i znaczenia, jak to czasami czynili historycy późniejsi, chcący za wszelką cenę udowodnić zgubny wpływ Renalda na dzieje Królestwa Jerozolimy w ostatnich jego latach przed Hittinem 1. Co interesujące, postać tak znacząca jak książę Antiochii i senior Zajordanii nie doczekała się bogatej literatury naukowej, a nawet popularnonaukowej. Warto jednak wspomnieć książkę Pierre’a Aubé W tekście, w przypisach od tłumacza, sygnalizuję ważniejsze stanowiska historyków co do roli i znaczenia Renalda z Châtillon w Królestwie Jerozolimy w drugiej połowie XII w. 1
Przedmowa do wydania polskiego
9
pt. Un Croisé contre Saladin, Renaud de Châtillon 2. To właściwie najnowszy głos w „sprawie Renalda z Châtillon”. Poza tym należy wymienić prace, które ukazały się w formie artykułów bądź fragmentów większych prac, autorstwa Bernarda Hamiltona 3, Marshalla Baldwina 4, Malcolma Barbera 5, Malcolma C. Lyonsa i Davida Jacksona 6 oraz Jeana Richarda 7. Warto zauważyć, że to druga już praca Gustave’a Schlumbergera, którą Wydawnictwo Napoleon V udostępnia polskiemu czytelnikowi. Pierwszą była monografia o egipskich ekspedycjach króla Amalryka z Jerozolimy 8. Nota edytorska Polski przekład książki oparto na wydaniu z 1898 r. 9 i na rynku polskim praca Gustave’a Schlumbergera jest pierwszą biografią Renalda z Châtillon. Edycja polska została też zaopatrzona przez tłumacza w szereg przypisów naukowych, prostujących lub wyjaśniających niektóre kwestie sporne bądź niejasności. Tam, gdzie udało się to ustalić, poprawiano błędy autora, choć należy przyznać, że było ich niewiele. Przyjęto także, jeśli było to możliwe, stosowanie nazw własnych (imiona, nazwiska, nazwy geograficzne) spolszczonych lub funkcjonujących w polskiej literaturze przedmiotu.
P. Aubé, Un Croisé contre Saladin, Renaud de Châtillon, Paris, Fayard 2007. B. Hamilton, The Elephant of Christ: Reynald of Châtillon, Studies in Church History 15 (1978), s. 97-108; tegoż, Baldwin IV. Król Trędowaty, Wydawnictwo Poznańskie 2014. 4 M.W. Baldwin, The Latin States under Baldwin III and Amalric I, 1143-1174; tegoż, The Decline and Fall of Jerusalem, 1174-1189, w: K.M. Setton, M. Baldwin, A History of the Crusades, vol. I: The First Hundred Years, The University of Wisconsin Press, 1969, s. 528-561, 590-621. 5 M. Barber, The Crusader States, Yale University Press, 2012. 6 M. Lyons, D. Jackson, Saladin. The Politics of the Holy War, Cambridge 1982. 7 J. Richard, Aux origines d’un grand lignage. Des Palladii à Renaud de Châtillon, w: Media in Francia… Recueil de mélanges offerts à Karl Ferdinand Werner, Institut historique allemand, Maulévrier, 1989. 8 G. Schlumberger, Ekspedycje króla Jerozolimy Amalryka I do Egiptu w latach 1163-1169, Oświęcim 2016. 9 G. Schlumberger, Renaud de Châtillon, Prince d’Antioche, seigneur d’Outre-Jourdain, Paris 1898. 2 3
10
Przedmowa do wydania polskiego
Cytaty z Koranu Wszystkie cytaty z Koranu znajdujące się w książce zostały zaczerpnięte z wersji elektronicznej księgi dostępnej pod adresem: http://islam-katowice.pl/koran-online-po-polsku Karol Polejowski, listopad 2016