Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN Elginkan Vakfı 3. Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı kapsamında düzenlenen Geçmişten Bugüne Türk Sözlükçülüğünden Bir Kesit -Türkiye Türkçesi Sözlükleri- adlı sergiye kılavuz olmak üzere hazırlanan bu kitapta Türk sözlükçülüğünün geçmişten günümüze gelişmesi ana hatlarıyla anlatılmaktadır. Bir yandan Türk sözlükçülüğünün ilk döneminden günümüze yaşadığı gelişmeleri izlerken diğer yandan baskı sözlüklerimizden örnekleri de görebilirsiniz. Taş baskı (litografi) sözlüklerin de yer aldığı sergimiz, Türkiye Türkçesi sözlükçülüğünün bugünlere nasıl geldiğini gözler önüne sermeye çalışıyor. Fasikül fasikül basılıp satılan sonra da ciltlenen, kimisi yarım kalmış en küçüğünden en büyüğüne sözlüklerimizle sözlükçülük tarihimizden bir kesit…
ISBN : 978 605 82590 0 3
Ücretsizdir.
2017
Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN
Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN
GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRK SÖZLÜKÇÜLÜĞÜ Elginkan Vakfı 3. Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı Geçmişten Geleceğe Türk Sözlükçülüğü toplantısı kapsamında açılan Geçmişten Bugüne Türk Sözlükçülüğünden Bir Kesit: Türkiye Türkçesi Sözlükleri sergisi için kılavuz kitap olarak hazırlanmıştır. 19 - 20 - 21 Nisan 2017, İstanbul ISBN 978-605-82590-0-3 Kapak ve sayfa tasarımı: Arda AZMUŞ Baskı ve cilt: Önka Matbaacılık Büyük Sanayi 1. Cad. Keskinler İş Merkezi 80/32-33 İskitler - Ankara Baskı tarihi: 15 Nisan 2017
İÇİNDEKİLER SUNUŞ ................................................................................................................................... 5 Birinci Bölüm TÜRK SÖZLÜKÇÜLÜĞÜNDE İLKLER: KÂŞGARLI MAHMUD VE DİVANÜ LUGATİ’T-TÜRK ..................................................... 9 Kâşgarlı Mahmud ................................................................................................................................. 9 Divanü Lugati’t-Türk .......................................................................................................................... 13 Divanü Lugati’t-Türk’ün Söz Varlığından .......................................................................................... 20 Divanü Lugati’t-Türk’ten Atasözleri .................................................................................................. 22 Divanü Lugati’t-Türk’teki Dünya Haritası ......................................................................................... 23 Divanü Lugati’t-Türk Yayımları ......................................................................................................... 23
İkinci Bölüm GELİŞME ÇAĞLARI ..................................................................................................................... 27 Zemahşerî ........................................................................................................................................... 27 Mukaddimetü’l-Edeb .......................................................................................................................... 28 İbn Mühenna ....................................................................................................................................... 30 Hilyetü’l-İnsan ve Halbetü’l-Lisan ..................................................................................................... 30 Codex Cumanicus “Kuman Defteri” .................................................................................................. 31 Bahşayiş Lügati .................................................................................................................................. 33 Kıpçak Sözlükleri ............................................................................................................................... 34 Çağatay Sözlükleri .............................................................................................................................. 36
Üçüncü Bölüm İKİ DİLLİ SÖZLÜKLER DÖNEMİ........................................................................................... 39 Çocuklar için İlk Sözlüğümüz Lügat-i Ferişteoğlu ............................................................................ 40 Arapçadan Farsçadan Türkçeye İki Dilli Sözlükler ............................................................................ 41 Mustafa bin Şemseddin El-Karahisarî ................................................................................................ 42 Ahterî .................................................................................................................................................. 42 Mütercim Asım Efendi ....................................................................................................................... 43 Burhan-ı Katı Tecümesi ...................................................................................................................... 45 Tuhfe-i Asım ....................................................................................................................................... 46 El-Okyanusü’l-Basit fi-Tercemeti’l-Kamusi’l-Muhit ......................................................................... 46 Manzum Sözlükler .............................................................................................................................. 48 Matbaada Basılan İlk Kitabımız: Vankulu Lügati .............................................................................. 49
Dördüncü Bölüm OSMANLI TÜRK SÖZLÜKÇÜLÜĞÜ............................................................................. 51 Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi ..................................................................................................... 52 Lehcetü’l-Lügat .................................................................................................................................. 52 Sir James William Redhouse .............................................................................................................. 54 Müntahabât-ı Türkiyye ....................................................................................................................... 56 Kitâb-ı Müntahabât-ı Lügat-i Osmâniyye .......................................................................................... 58 Külliyât-ı Azîziyye fi’l-Lugati’l-Osmâniyye ...................................................................................... 59
3
es-Seyyid Mehmed Şevket ................................................................................................................. 60 Eser-i Şevket ....................................................................................................................................... 61 Ahmed Vefik Paşa ............................................................................................................................... 62 Lehce-i Osmânî ................................................................................................................................... 64 Kemalpaşazade Said Bey (Lastik Said) .............................................................................................. 67 Kamus-ı Said ...................................................................................................................................... 70 Fransızcadan Türkçeye Cep Lügati .................................................................................................... 70 Muallim Naci ...................................................................................................................................... 71 Çocuklar İçin Lügat Kitabı ................................................................................................................. 72 Lügat-ı Nâcî’nin Hikâyesi .................................................................................................................. 74 Küçük Lügat-i Nâcî ............................................................................................................................ 75 Kamus-ı Osmânî ................................................................................................................................. 75 Şemseddin Sami ................................................................................................................................. 75 Kamus-u Türkî .................................................................................................................................... 77 Kamus-ı Fransevî, Küçük Kamus-ı Fransevî ..................................................................................... 79 Kamus-ı Arabî ..................................................................................................................................... 81 Kamusu’l-Alam .................................................................................................................................. 82 Hüseyin Remzi ................................................................................................................................... 83 Lügat-i Remzi ..................................................................................................................................... 84 Mehmed Salahî ................................................................................................................................... 85 Kamus-ı Osmânî ................................................................................................................................. 85 Ali Nazîmâ .......................................................................................................................................... 86 Mükemmel Osmanlı Lügati ................................................................................................................ 87 İbrahim Cudî Efendi ........................................................................................................................... 88 Lügat-i Cudî ........................................................................................................................................ 89 Ali Seydi Bey ...................................................................................................................................... 91 Resimli Kamus-ı Osmânî .................................................................................................................... 93 Resimli Yeni Türkçe Lügat ................................................................................................................. 96
Beşinci Bölüm TÜRKÇE SÖZLÜKLER ÇAĞI......................................................................................... 97 Hüseyin Kâzım Kadri ......................................................................................................................... 98 Türk Lügati ......................................................................................................................................... 99 Mehmed Bahaeddin .......................................................................................................................... 100 Türkçe Lügat ..................................................................................................................................... 101 Yeni Türkçe Lügat ............................................................................................................................ 101 Yeni Türk Harfleriyle Yayımlanan İlk Sözlük: Ali Seydi, Resimli Yeni Türkçe Lûgat .................... 102 İbrahim Alâettin Gövsa ..................................................................................................................... 104 Yeni Türk Lûgati ............................................................................................................................... 106 Talebe Lûgati .................................................................................................................................... 108 Resimli Yeni Lûgat ve Ansiklopedi: Ansiklopedik Sözlük ............................................................... 109 Resimli Türkçe Kamus, Yeni resimli Türkçe Kamus ........................................................................111 Yeni Resimli Türkçe Kamus ..............................................................................................................111 Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük .......................................................................................................113 Hayat Büyük Türk Sözlüğü ...............................................................................................................117 Okyanus 20. Yüzyıl Ansiklopedik Türkçe Sözlük .............................................................................118 Doğan Büyük Türkçe Sözlük .............................................................................................................119 Türkçe Sözlük (Ali Püsküllüoğlu) .....................................................................................................119 Misalli Büyük Türkçe Sözlük ............................................................................................................119 Türkçe Sözlük (İlhan Ayverdi - Ahmet Topaloğlu) .......................................................................... 120 Ötüken Türkçe Sözlük ...................................................................................................................... 120 Türkçe Sözlük (Ahmet Topaloğlu) ................................................................................................... 120
4
SUNUŞ Divan… Lügat… Kamus… Tuhfe… Nuhbe… Ferheng… Ve nihayet Sözlük… İlk sözlüğümüz Divanü Lugati’t-Türk’ten bu yana sözlüklerimizi adlandırmakta kullandığımız sözcükler bunlar… Arapça kökenli lügat ‘söz, sözcük, lakırdı’ anlamındadır. Çokluğu ‘sözler, sözcükler’ anlamında olmak üzere lugāttır. Bu sözün her ulusun konuştuğu iletişim aracını ifade eden ‘dil, lehçe’ anlamı da bulunmaktadır. Kâşgarlı Mahmud’un eserine verdiği Divanü Lugati’t-Türk adındaki lugāt sözü de ‘dil, lehçe’ anlamındadır. Asıl anlamı ‘sözlük’ olmasa da esere bu anlamı katan sözcük divandır. Lügat sözünün Türkçede ‘sözlük’ anlamını kazanması çok daha sonralarıdır. Kitabü’l-lügat, lügat kitabı gibi adlandırmalarda kitap sözünün zamanla eksiltilmesiyle lügat Türkçede sözlük anlamını kazanmıştır. Lehcetü’l-Lügat, Lügat-i Osmanî, Lügat-i Remzî, Lügat-ı Cudi, Ünsü’l-Lügat gibi Osmanlı Türkçesi sözlüklerine ad olan lügat sözü Türkçede uzun süre kullanılmıştır
5
Eskiden olduğu gibi günümüz Arapçasında da ‘sözlük’ anlamında kullanılmakta olan sözcük kāmūs’tur. Eski Yunancadan ödünçleme ωκεανός sözünün asıl anlamı ‘büyük deniz, okyanus; denizin ortası’ iken Firuzabadî’nin XV. yüzyılda yazdığı ünlü Arapça sözlüğe ad olmasının ardından ‘sözlük’ anlamını da kazanmıştır. Mütercim Asım Efendi bu sözlüğü el-Okyanasü’l-Basit fi Tercemeti’l-Kamusi’l-Muhit adıyla Türkçeye çevirmiştir. Kamus-ı Türki, Kamus-ı Osmani, Mükemmel Kamus-ı Osmani, Resimli Kamus-ı Osmani, Resimli Türkçe Kamus gibi sözlükler de bu adla hazırlanmıştır. Arapça ‘armağan, hediye; yeni çıkma, hoşa giden güzel şey’ anlamlarındaki tuhfe sözü manzum sözlüklere de ad olmuştur. Bir dildeki sözcüklerin bir başka dildeki karşılığının şiir biçiminde verildiği sözlüklerin çeşitli örnekleri arasında Tuhfe-i Vehbi, Tuhfe-i Şahidi, Tuhfe-i Hüsami, Tuhfe-i Asım sayılabilir. Ancak tuhfe sözünü taşımayan Lügat-i Halimî, Lügat-i Bahrü’l-Garaib gibi manzum sözlükler de bulunmaktadır. Arapça ‘her şeyin iyisi; seçkin, seçilmiş’ anlamlarındaki nuhbe sözü de manzum sözlük adı olarak kullanılmıştır. ‘Bilgi; sözlük’ anlamlarındaki Farsça ferheng ise sözlükçülük tarihimizde genellikle Farsça-Türkçe sözlüklere ad olarak kullanılmış ancak Arapça lügat, kamus gibi Türkçede geniş bir kullanım alanı kazanamamıştır. Bu sözcükleri adlarında bulundurmasalar da dilimizin söz varlığını yıllar, yüzyıllar ötesinden bize ulaştıran Mukaddimetü’l-Edeb, Codeks Cumanikus, Ahteri, Eser-i Şevket gibi sözlüklerimiz de var... Türkçe söz kökünden türetilen sözlük ise dilimizin söz varlığına yakın zamanda eklenmiştir. Atatürk’ün başlattığı Dil Devrimi ile pek çok alanda olduğu gibi dil bilgisi ve dil bilimi alanlarında da Türkçe terim türetme çalışmaları yürütülmüştür. Azerbaycan, Türkmen ve Uygur Türkçelerinde sözlük, Kazak Türkçesinde sözdik, Kırgız Türkçesinde sözdük biçimlerinde kullanılan sözlük terimi, Türk Dil Kurumunun kurucu üyesi ve ilk saymanı Celâl Sahir Erozan’ın önerisiyle söz kökünün türevi olarak dilimize kazandırılmıştır. Osmanlıcadan Türkçeye Cep Kılavuzu’nda (1935) kamus karşılığı yine kamus olarak verilirken lügat için sözlük karşılığı verilmiştir. Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlük’ü yayımlamasıyla birlikte sözlük terimi kullanım sıklığını artırmış; tek dilli, iki dilli, çok dilli sözlüklere, terim sözlüklerine, atasözleri ve deyimler sözlüklerine, kısacası sözlüğün her türünde yayımlanan esere ad olmuştur. Yazılan, yayımlanan her sözlük bir yandan dilimizin söz varlığının gelişmesine katkıda bulunduğu gibi diğer yandan da sözlükçülüğümüzün gelişmesini sağlamıştır. Türk sözlükçülüğünün ulaştığı bu noktayı gözler önüne sermek üzere bu sergiyi düzenlemiş bulunuyoruz. Ülkemizin sanayiine hizmet eden Elginkan Vakfının Türk kültürüne hizmetlerinden biri olan Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı’nın “Geçmişten Geleceğe Türk Sözlükçülüğü” konulu toplantısında sözlükçülüğümüzün tarihinden bir kesit sunuyoruz. Elbette bu sergide bütün sözlüklerimizi sergilemek mümkün değildi. Amacımız bugün gelişmiş örneklerine ulaşmış olan tarihî ve çağdaş Türkiye Türkçesi sözlük6
çülüğünün tarihinden bir kesit sunmaktır. Böylece Türk sözlükçülüğünün nereden nereye geldiğini gözler önüne serilmesi amaçlanmıştır. Bu amacı gerçekleştirmek üzere de eski ve yeni harfli basma sözlüklerden oluşan bu sergi düzenlenmiştir. Genel dilin sözlükleri hedeflendiğinden terim sözlükleri kapsam dışında tutulmuştur. Ansiklopediler de ayrı bir tür olduğu için sergimize dâhil edilmemiştir. Ancak bu kitapçıkta değindiğimiz sözlükçülerimizden ansiklopedik sözlük hazırlayanlar varsa bu eserleri de çalışmamıza ve sergimize alınmıştır. Çalışmanın yalnızca sergiyle sınırlı kalmaması, kalıcı bir esere dönüşmesi, sergiyi gezenlerin Türk sözlükçülüğü konusunda bilgilendirilmesi amacıyla da bu kılavuz kitap hazırlanmıştır. Birinci amacı “Kültür değerlerimizi, tarihimizde bizi büyüten örf adet ve manevi değerlerimizi ve Türkçemizi araştırmak, araştırmaları desteklemek, korumak, yaşatmak ve tanıtmak” olan Elginkan Vakfına bu sergimizin gerçekleştirilmesine katkıda bulunduğu için yürekten teşekkür ederim.
Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN Hacettepe Üniversitesi
Sözlük Bilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü